Dagblaðið Vísir - DV - 25.01.2013, Blaðsíða 37

Menning 37Helgarblað 25.–27. janúar 2013
Jóhann býr í öðrum en hinn var ætl-
aður gestum. Ekkert eldhús var í hús-
inu en Jóhann sagðist hafa séð okk-
ur fyrir mat þannig að við þyrftum
ekki að hafa áhyggjur af því að kaupa
okkur í svanginn.
Hann leiddi okkur inn á klósettið.
Við hliðina á vaskinum voru nokkrir
bananar, einhvers konar Ritz-kex og
glerkrús af skyndikaffi, bandarísk-
um Nesara. Við áttuðum okkur á því
að þetta var það sem Jóhann borð-
aði að öllu jöfnu; bara eitthvað fljót-
legt til að seðja sárasta hungrið. Ekk-
ert tilstand, ekkert vesen. Þegar hann
sýndi okkur matinn á klósettinu,
nokkuð ánægður með sig, bætti
hann því við að algjör óþarfi væri
að sjóða vatnið í Nesarann: Fljótleg-
ast væri að nota bara heita vatnið úr
krananum og hræra svo vel.
Svona voru nú hugmyndir Jó-
hanns um neyslu matar ólíkar mín-
um og okkar og svo fjarri daglegum
normum virtist Jóhann vera kominn
í hugsun sinni að hann hélt að ann-
að fólk borðaði líka bara banana með
heitavatns Nesara. Að mínu mati
er neysla matar ekki bara frumþörf
heldur líka nautn; sama hversu mik-
ið maður borðar af honum þá skiptir
það máli hvernig magafyllin er að
gæðum. Í vissum skilningi lifi ég til
að borða en ekki bara öfugt þó matur
sé vitanlega alltaf líka næringin sem
skilur á milli lífs og dauða. En Jóhann
hafði augljóslega borðað af nauðsyn
en ekki af nautn: Hann lifði ekki til
borða heldur borðaði til að lifa af svo
hann gæti unnið að því markmiði
sínu að byggja safn yfir sig og konu
sína. Prjál í mat hefði líklega dregið
athygli hans frá „fimm ára áætlun-
inni“ sem hann fókuseraði svo á.
Þessar ólíku hugmyndir okkar um
neyslu matar áttu líka eftir að koma í
ljós á næstu dögum. Ljóst var að Jó-
hanni þótti sem við nafni hans Bjarni
værum heldur skvapholda og digrir
um okkur miðja og virtist honum
finnast það miður – ef ég man rétt
talaði hann um að við værum líka
óþarflega rassmiklir.
Kosturinn bættur
Þó að Jóhann meinti vel með kostin-
um sem hann hafði komið upp
handa okkur gerðum við aðrar og
meiri kröfur um mat en hann. Svo
þurfti líka að gefa honum almenni-
lega að borða þó svo að hann hefði
sætt sig við að lifa á bönunum einum
saman, harðkexi og Nesara.
Við drifum okkur því inn í
Fredricksburg og versluðum inn. Í
matvörubúðinni keyptum við með-
al annars grill og nautakjöt, ciabatta-
brauð, fetaost, snakk, hvítvín, rauð-
vín og bjór frá litlum brugghúsum
(microbreweries) þar sem amerískur
bjór er fyrst og fremst frægur að
endemum fyrir að vera vatnskennd-
ur og bragðlítill – Budweiser, Miller
og þannig sull. Þá keyptum við líka
hraðsuðuketil, kaffi-filter og alvöru
nýmalað kaffi í stað Nesarans am-
eríska.
Að borða eins og barn
Við grilluðum T-bein-steik fyrir Jó-
hann fyrsta daginn eftir að hafa kom-
ið til hans, þreyttir, að nóttu til daginn
áður. Að horfa á Jóhann borða þessa
daga var eins og horfa á mann mat-
ast í fyrsta skipti, eins og að sjá mann
nærast sem ekki hefur étið um langt
skeið eða jafnvel komist lífs af, mat-
arlaus, eftir margra daga hrakningar.
Jóhann nánast sjálfbirtist við hverja
máltíð; hann var eins og kornabarn
sem svolgrar af áfergju í sig fyrstu
grautarskálina úr hendi móður sinn-
ar. Hann gerði kannski stundum lítið
með matinn – á sumum andans bæj-
um þykir heldur plebbalegt að pæla
mikið í mat og þá sérstaklega þegar
róið er á djúp mikilla vitsmuna og
þungra þanka á hverjum degi eða
þegar unnar eru þrekraunir sem
jafnvel ættu ekki að vera vinnandi
vegur – en mikið lifandi skelfingar
ósköp tók hann vel til matar síns.
Næstu dagana á eftir, samhliða
því að sinna því verki sem höfðum
komið til að vinna, lögðum við okkur
fram um að gefa Jóhanni vel að borða
því hann þurfti á því að halda. Alveg
sama hvað við drógum fram, allt frá
nýbökuðu ciabatta-brauði með feta-
osti og ólífuolíu til humars frá Maine-
fylki, borðaði Jóhann af sælu og hafði
orð á því að hvað þetta væri nú allt
saman gott.
Humarinn sem við elduðum okk-
ur síðasta kvöldið var keyptur ferskur
úr búri í stórmarkaðnum í Fredricks-
burg. Við fluttum hann lifandi í
pappakassa á landareign Jóhanns.
Hann hafði komið langa vegalend,
allt frá norðausturströnd Bandaríkj-
anna, og endað á diskinum okkar.
Við suðum humarinn lifandi í stór-
um potti í örstutta stund – líkt og
ráðlagt er að gera með lifandi hum-
ar – og átum hann með bræddu
kryddsmjeri og hvítvíni frá Kali-
forníu. Bráðið smjerið var þrifið upp
af diskunum með snittubrauði sem
drakk í sig feitan vökvann.
Hamhleypa
Þrátt fyrir þau dágóðu skil sem Jó-
hann gerði matnum sem við bárum á
borð fyrir hann þá gat stundum verið
erfitt að fá hann til að hætta að vinna
og taka sér pásu: Svo einbeittur var
hann.
Eitt sinn kom ég að honum í bláu
jakkafötunum með bindið þar sem
hann stóð uppi í stiga með heldur
deiga vélsög og var að saga í sundur
hnausþykka loftsperru. Ég ætlaði að
kalla á hann í mat – pasta ef ég man
rétt. Hann hélt vélsöginni fyrir ofan
höfuðið á sér og var með hlífðargler-
augu á meðan hann sagaði bitann
í sundur með tilheyrandi hávaða.
Blaðið á söginni beit frekar illa og því
myndaðist mikill reykur sem hrísl-
aðist út í loftið í kringum Jóhann. Jó-
hann vildi helst af öllu ljúka við að
nauðga söginni í gegnum sperruna
og ég þurfti að þrýsta nokkuð á hann
til að hvíla sagarblaðið og matast.
Þannig var hann þessa daga
blessaður: Hann unni sér vart hvíld-
ar sökum allra þeirra verka sem yfir
honum hvíldu. Þegar hann var ekki
að puða yfir sperrum flutti hann
þunga hluti frá A til B á landareign-
inni í lítilli Bobcat-hjólagröfu. Jó-
hann vann yfirleitt langt fram á nótt
í framkvæmdunum og fleygði sér yf-
irleitt ekki til svefns fyrr en rétt undir
blámorguninn.
Í stofunni hjá sér var hann með
fleti með teppum á, sem hann hafði
strengt lak yfir, þar sem hann lagði
sig á milli þess sem hann vann
myrkranna á milli að markmiði
sínu. Hungur Jóhanns virðist fyrst og
fremst hafa beinst að því verki sem
hann hafði einsett sér að klára, ann-
að var aukaatriði.
Á náttborðinu var andlegt fóður
Jóhanns: Bækur eftir nokkra af súr-
ari heimspekingum 19. og 20. aldar,
meðal annars Friedrich Nietzsche
og Gilles Deleuze, sem hann talaði
stundum um yfir borðum eða þegar
hann leyfði sér hvíld. Ég get ekki sagt
að ég hafi átt auðvelt með að fylgja
honum enda var Jóhann kominn
mjög djúpt inn í eigin þanka. Jóhann
hafði sett okkur fyrir að lesa Handan
góðs og ills eftir Nietzsche áður en
við komum til hans.
Ég skildi ekki alveg hvenær Jó-
hann hafði eiginlega orku í að lesa
þessa speki miðað við hvernig hann
vann eins og skepna í marga tíma á
dag. En þegar ég hugsa um Jóhann
og þennan dýrslega kraft hans get
ég ekki forðast að hugsa um grein
eftir áðurnefndan Deleuze sem
heitir „Becoming intense, becoming
animal“. Jóhann virtist hafa storkað
einhverjum náttúruöflum sem gerðu
honum kleift að djöflast eins og ung-
lingur á gamals aldri og án þess að fá
tilhlýðilega næringu til þeirra verka
sem hann vann.
Ólíkar hugmyndir um vinnu
Við vörðum dögunum í að skoða,
meta og flokka málverk eftir Lillu.
Hvaða verk átti að senda til Íslands
á sýninguna og hver ekki? Jóhann
hélt áfram vinnu sinni á meðan við
föndruðum við það í makindum
okkar að skrá og pakka verkum konu
hans og koma þeim á flutningabíla
áleiðis til New York.
Hannes talaði mikið um mikil-
vægi þess að vinna skynsamlega og
að puða sér ekki til húðar að óþörfu;
þetta væri algengt mein á Íslandi
þar sem vinnan sem slík þætti æðst
allra dyggða. Úti á landareigninni
fyrir utan okkur var gott dæmi um
slíkt brauðstrit en sökum atgerv-
is Jóhanns, og þrátt fyrir háan aldur,
virtist hann þola allt skítapuðið.
Spænskur vinur minn sagði mér eitt
sinn að við Norður-Evrópubúar lifð-
um til að vinna á meðan Spánverjar
og aðrar suðrænar þjóðir ynnu til
að lifa. Hannes staldraði nokkuð
við vinnulag ítalskra iðnaðarmanna
sem ynnu ekki nema um sjö stunda
vinnudag og tækju sér langan há-
degismat þar sem þeir hvíldust vel –
slíkt vinnulag væri vænlegt til lengri
tíma litið. Jóhann vann með öðr-
um hætti; hann var heltekinn af við-
fangsefninu og hætti ekki þó hann
þyrfti hvíld eða þurrt og vott.
Á kvöldin og nóttunni fóru leður-
blökurnar í trjánum á landareign-
inni á kreik og settu mark sitt á
kvöldþögnina með hvæsi og hröðu
vængjaflökti. Í myrkrinu sáust þær
stundum fljúga um í hópum á milli
trjánna. Inni í lágreistu húsinu var
líka iðandi líf: Ég vaknaði tvisvar við
það að kakkalakkar höfðu skriðið
upp á bringuna á mér – við sváfum á
dýnum á gólfinu og vorum því auð-
veld skriðmörk fyrir kvikindin. Ég er
ekki sérlega klígjugjarn maður eða
pjattaður en þetta fannst mér heldur
ógeðfellt og ég kallaði upp yfir mig
áður en slæmdi hendinni í lakkana
og feykti þeim frá mér.
Rottan á málverkinu
Á milli þess sem við dútluðum við
verk okkar fórum við í gegnum heila
skemmu sem var full af alls kyns
hlutum, listaverkum, húsgögnum
og öðrum persónulegum munum úr
fórum þeirra hjóna. Í skemmunni,
uppi við vegg, fundum við stafla af
málverkum. Eitt af verkunum var
augljóslega eftir Jóhannes Kjarval,
stærðarinnar landslagsmynd. Okkur
fannst hin mesta furða að finna verk
eftir Kjarval í þessari skemmu þar
sem það var við slælegar aðstæð-
ur á drullugu gólfi. Við létum flytja
Kjarvalsverkið heim og fórum með
til forvarðar sem skoðaði verkið og
greindi það. Í dag er það stofustáss.
Þegar við fórum að skoða mál-
verkin í skemmunni kom í ljós að á
einu verkinu eftir Lillu var stærðar-
innar blettur sem var tilkominn
vegna þess að stór rotta hafði dárep-
ist á málverkinu. Rottan hafði rotn-
að ofan í málverkið og í reynd runnið
saman við það að hluta. Skemmdin
á verkinu var restin af hárugri rott-
unni og ljós myglan út frá henni sem
upplitaði málninguna. Kjarvalsverk-
ið hefði allt eins getað hlotið þessi
örlög innan um rotturnar í skemm-
unni.
Sjö árum síðar
Við söddum sárasta hungur Jóhanns
meðan við dvöldum hjá honum. Við-
líka veislu í mat og drykk hafði hann
sjálfsagt ekki upplifað lengi. Og lík-
lega ekki eftir að fórum frá honum.
Myndir Lillu fóru á flutningabíla og
komust heilu og höldnu sjóleiðina til
Íslands.
Kraftur Jóhanns er slíkur að
hann heldur áfram uppteknum
hætti á eldgamals aldri og vinnur og
vinnur og vinnur. Safnið sem hann
vann að þegar við heimsóttum
hann var opnað fyrir almenning og
heitir The Sunken Museum. Ég veit
ekki betur en að hann hafi haldið
áfram að borða banana og harðkex
með skyndikaffi með kranavatni
sem ídýfu eftir að við fórum frá hon-
um að verki okkar loknu. Jóhann er
örugglega orðin álíka hungraður og
þegar við komum til hans um árið
og færðum honum nautakjöt, hum-
ar og vín með. Hann vannærði lík-
amann en neistinn innra með hon-
um fleytti honum áfram í átt að
settu markmiði sem hann náði. Jó-
hann er sjálfsagt búinn að koma sér
upp annarri fimm ára áætlun sem
hann stefnir á að ljúka á 95 ára af-
mæli sínu, jafn heltekinn og hungr-
aður og áður.
Og ég á þessa litlu minningu um
þennan einstaka, kraftmikla mann;
minningu sem ég gleymi aldrei. n
Ingi Freyr Vilhjálmsson ingi@dv.is
„Mikið
rosalega
er þetta gott
„Og ég á þessa
litlu minningu um
þennan einstaka mann.
Kveðjustund Við kvöddum Jóhann með
humarveislu, hvítvíni, kryddsmjöri og brauði.
Hér sést Jóhann ásamt nafna sínum Bjarna
yfir líkunum af humrunum.
Veisla Við komum til Jóhanns Eyfells og
gáfum honum vel að borða. Meðal annars
nautakjöt, T-bein-steik, sem við útigrilluð-
um. Jóhann sést hér með steikina á diski.
mynd jÓHAnn bjARni KolbeinSSon
„Sósíalistinn sem
varð sendiherra“
„Hvítar lygar
og svartar“
Hreint út sagt
Svavar Gestsson
Hvítfeld – Fjölskyldusaga
Kristín Einarsdóttir
„Ágætis sjónvarpsmynd á
sunnudagseftirmiðdegi“
jack Reacher
Christopher McQuarrie