Náttúrufræðingurinn - 2009, Page 50

Náttúrufræðingurinn
134
fokefna áfram til staðar eins og fyrri
rannsóknir við Blöndulón benda
til.2 Áfoksefnið er aðallega gjóska
en slíkt efni er afar erfitt gróðri
vegna lítillar vatnsheldni, skorts á
næringarefnum og óstöðugleika.48
Létt og gróft fokefnið við Blöndulón
er mjög skaðlegt gróðri þar sem
það flyst auðveldlega með vindi og
gjóskuglerið sverfur ofanjarðarhluta
plantna.
Áhrif sandfoks á gróður
Líkt og sýnt hefur verið fram á í
öðrum rannsóknum12,49 er gróður-
þekja afar mikilvæg til að sporna
við vindrofi. Með aukinni þykkt fok-
sands minnkaði gróðurþekja mikið
og benda niðurstöður okkar frá
heiðalandinu við Blöndulón til að
þolmörk (e. critical depth) mólendis-
gróðursins við áfoki séu við um 10
cm sandþykkt. Afar fáar tegundir
lifðu af svo mikla sandþykkt. Owen
o.fl. 20047 gerðu tilraun til að skil-
greina þolmörk graslendis á sand-
öldusvæðum við strendur Skotlands
og töldu hana vera meiri en 5 cm. Í
öðrum erlendum rannsóknum eru
þolmörk grasa og runna áætluð
mun meiri, eða upp undir 1 m.6
Jafnframt er tíðni kaffæringar talin
mikilvægari áhrifaþáttur en heildar-
dýpt foksandsins.6,7
Plöntur beita mismunandi að-
ferðum við að vaxa upp úr foksandi,
svo sem að lengja vaxtarsprota á
greinum og renglum eða með því
að vekja brum, renglur og sprota úr
dvala.6 Til að lifa af kaffæringu í
sandi þurfa plöntur að geta vaxið
upp í gegnum hann og þolað myrk-
ur yfir þann tíma eða tórt uns sand-
urinn hefur rofnað ofan af gróður-
þekjunni.48 Áfok við Blöndulón á
sér yfirleitt stað í júní2 þegar vöxtur
plantna er að hefjast og þær eru
að ganga á vaxtarforða sinn. Áfoks-
tíminn hefur því áhrif á viðnám
plantna gegn áfoki, einkum þeirra
sem eru lágvaxnar eða hafa vaxtar-
sprota við yfirborð.
Kaffæring breytir þéttleika og
samsetningu tegunda og skiptir
tíðni áfoks miklu máli fyrir þróun
tegundasamsetningar í gróður-
þekju.6 Sjaldgæfir og ófyrirsjáan-
legir atburðir, t.d. gjóskufall, eru
ekki þróunarfræðilega mikilvægir
fyrir gróðurvistkerfi. Þeir geta hins
vegar leitt til gróðureyðingar en 10
cm þykkt gjóskufall er talið geta
hamlað sprettu gróðurs í eitt ár.14
Allmörg stórgos hafa valdið miklu
gjóskufalli á heiðunum við Blöndu-
lón50 og eru hinir fornu og víðfeðmu
áfoksgeirar á heiðalöndunum meðal
annars afleiðing þeirra. Endurtekið
áfok, líkt og nú á sér stað á afmörk-
uðum svæðum við Blöndulón, leiðir
hins vegar til úrvals þar sem áfoks-
þolnar tegundir eru hæfastar í sam-
keppni og verða að lokum ríkjandi
í þekju. Þetta hafa Owen o.fl.7 sýnt
fram á og fullyrða að meiri breyt-
ingar verði á tegundasamsetningu
þar sem endurtekið áfok á sér stað
en þar sem einn stakur atburður
verður.
Lágplöntur þoldu einungis þunna
sandþekju við Blöndulón en þekja
mosa og fléttna minnkaði umtals-
vert við 2,5 cm sandþykkt og hurfu
þær að mestu við 5 cm þykkt. Aðrir
hafa sýnt fram á að mosar þola að
jafnaði aðeins þunnan foksand, eða
1−4 cm,6,7,18,29 sem er í samræmi
við þessa rannsókn. Hraungambri
var sú lágplöntutegund sem fannst
í reitum með foksandi upp í 10 cm
þykkt. Ástæðan fyrir því að mosinn
fannst í þessum reitum er sú að
hann vex helst á þúfnakollum sem
standa jafnan upp úr foksandinum.
Fáar blómjurtir þrifust vel í fok-
sandinum og var það helst kornsúra
sem þoldi foksand og óx í flestum
reitum óháð sandþykkt og áburðar-
gjöf. Jafnframt voru þeir einstakling-
ar sem uxu í sandi víða afar stórir og
blöð þeirra óvenju breið, en Harpa
Kristín Einarsdóttir29 lýsti sömu
viðbrögðum tegundarinnar við
áfoki. Sömuleiðis voru einstaklingar
brjóstagrass hærri og breiðari í sandi
en óröskuðu mólendi. Maun6 lýsir
því að sumar tegundir bregðist við
hóflegri, árlegri sandaukningu með
aukinni grósku, þykkari og breiðari
blöðum.
Krækilyng og bláberjalyng höfðu
lítið þol gegn áfoki en þekja þeirra
minnkaði jafnt og þétt við aukna
sandþykkt. Tegundirnar eru báð-
ar hægvaxta, krækilyng er frekar
lágvaxið og bláberjalyng vex helst
í skjóli við þúfur. Krækilyng þoldi
ágætlega 2−4 cm þykkt lag af sandi
12. mynd. Frá rannsóknarsvæðinu í Sandvík við Blöndulón, neðsti hluti sniða C og D sem
fengu ekki áburð. Sandur var mestur næst strönd og hér eru það einkum túnvingull, fjall-
drapi og loðvíðir sem staðist hafa sandfokið. Gróður nýtur góðs af beitarfriðun innan girð-
ingar, einkum víðirinn. Myndin er tekin í ágúst 2007. – The research area in the Sandvík
inlet in 2007. Sand cover and thickness was greatest near the shoreline where Festuca
richardsonii, Betula nana and Salix lanata were among the most tolerant species. This
part of the research area was not fertilized. Ljósm./Photo: Olga K. Vilmundardóttir.
78 3-4 LOKA.indd 134 11/3/09 8:33:31 AM