Náttúrufræðingurinn - 2009, Qupperneq 65

149
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
saurindi sín, en hunangsfall er
saurindi þessara dýra.9
Í Skordýrabók Fjölva (1974) eftir V.J.
Stanek, sem Þorsteinn Thorarensen
þýddi og endursagði, er getið um
hunangsdögg í tengslum við blaðlýs
og blöðrulaga æxli (gallen) sem þær
mynda á laufum ýmissa trjátegunda,
t.d. álms, en þau geta orðið á stærð
við kartöflur:
Blöðrurnar eru fyrst grænar,
síðan rauðar og loks brúnar og
harðar. Innan í þeim lifa vængja-
lausar kynslóðir og skiptast nýjar
kynslóðir á allt sumarið. Á botni
blöðrunnar safnast safi, sem
gengur undir heitinu ‚hunangs-
dögg‘. Lýsnar framleiða hann
með kirtlastarfsemi úr trjásafan-
um, og er hann dísætur. Að lok-
um opnast sætublaðran í ágúst-
mánuði … 10
Blaðlúsin Bethualphis quadrituber-
culata (birkiblaðlús) er algeng hér
á birkiblöðum síðsumars og verða
þau gjarnan þakin klísturkenndu
efni sem líklega má túlka sem hun-
angsdögg, ásamt saur lúsanna, enda
segir D.H. Ris (1955) um þessa
tegund: „Also in Iceland on the
underside of leaves of Betula spp.,
where much honeydew is produced,
which attracts many insects.“ 11
Hvaða blaðlýs hafi getað valdið því
að gras eða stör urðu þakin hun-
angsfalli er ókunnugt á þessu stigi
málsins, en Ris (1955) getur þess að
blaðlúsin Metapolophidum festucae sé
algeng á grasi hér og í grannlöndum
og dæmi séu um að hún valdi skaða
á engjum, t.d. í Skotlandi. Tegundin
Thripsaphis cyperi er algeng á stör-
um og hleður vaxi utan á sig, svo
hún líkist skjaldlúsum (Coccoidea).
Hugsanlega ollu þær hunangsfalli
undir Eyjafjöllum, sem Sveinn getur
um.
Í viðtali Sigurðar Ægissonar við
Erling Ólafsson skordýrafræðing
um fiðrildi, í Morgunblaðinu 5. nóv.
2000, segir Erling: „Fullorðnu dýrin
lifa aðallega á blómasafa, ofþrosk-
uðum ávöxtum eða á hunangsdögg
blaðlúsa.“ 12 Kunnugt er að vissar
maurategundir hygla blaðlúsum
og ‚mjólka‘ þær til næringar sér (1.
mynd). Á Netinu er að finna þessa
umsögn: „Hunangsdögg. Við viss
tilfelli nýta býflugur sér afgangs-
vökva sem blaðlýs seytla frá sér til
hunangsframleiðslu og þetta hun-
ang kallast blaðhunang.“ Sama kemur
fram í Meginreglur um lífræna land-
búnaðarframleiðslu á Netinu. Skoðun
Snorra Sturlusonar á hunangsdögg,
sem getið var í byrjun greinar, er því
e.t.v. ekki út í bláinn.
Hunangsdögg úr
blöðum plantna
Þá er eftir þriðja skýringin sem ýjað
er að í fornsögum okkar og fleiri
heimildum, en hún er sú að hun-
angsdögg komi beint úr blöðum
ýmissa plantna. Páll Bergþórsson
virðist hallast að þeirri skoðun í bók
sinni Vínlandsgátan, þegar hann ræð-
ir um tilvitnaða klausu úr Grænlend-
inga sögu, þótt hann minnist einnig á
blaðlýs í því sambandi:
En er þessi frásögn af dögginni
ekki ýkjur eða ímyndun? Svo
þarf ekki að vera. Til er svonefnd
hunangsdögg eða hunangsfall
eins og það er kallað hér á landi.
Það er kvoða sem verður til á
laufi sem blaðlýs eða önnur skor-
dýr sjúga safa úr, og getur orðið
svo mikil í hita og þurrki að tals-
vert magn af henni drýpur til
jarðar. Hún er sögð myndast
einna helst á linditrjám, rósum
eða hlyni, en sykurhlynur [sug-
ar maple, Acer saccharum] nær
norður um Nýfundnaland og
Játvarðseyju, lengra norður en
villtur vínviður og sjálfsáið hveiti.
Ef döggfall eða rigning verður
nóttina eftir getur döggin undir
trénu augljóslega orðið sæt. Krist-
leifur Þorsteinsson á Húsafelli
þekkir hunangsfall og segist hafa
orðið þess var á grasi. Ásgeir
Svanbergsson skógfræðingur og
Haraldur Ágústsson viðarfræð-
ingur hafa líka orðið vitni að
þessu fyrirbæri í Reykjavík. Og á
blöðum Hawairósar heima hjá
höfundi þessa rits myndast
stundum dropar sem verða að
ljósleitum kornum með sætu
bragði.
En frægast er hunangsfallið af
runnanum Tamarix mannifera í
Sinaíeyðimörkinni, samkvæmt
nýlegum skýringum við Biblíuna.
Þar myndar kvoðan lítil hvít
korn, sem Biblían segir líkjast
kóríöndufræi og voru á bragðið
sem hunangskaka. Þetta fræga
himnabrauð hét manna og af því
er nafn runnans dregið, mann-
ifera. Hunangsfall sýnist þannig
koma við sögu heimssögulegra
leiðangra til fyrirheitna landsins,
landkönnunar á Vínlandi undir
forystu Leifs Eiríkssonar og eyði-
merkurgöngu Ísraelsmanna
með Móse í fararbroddi.3
Um sólstöður 2007 varð grein-
arhöfundur vitni að því á Droplaug-
arstöðum í Fljótsdal að blöð birkis
í nýlega uppræktuðum blandskógi
voru beggja vegna þakin fíngerðum
dropum eða bólum úr glærri, lím-
kenndri kvoðu sem líktust dögg
og voru greinilega sætar á bragðið.
Daginn áður hafði verið súldar-
veður en birti upp að morgni þessa
dags og virtist úrkoman þornuð af
blöðunum að öðru leyti. Engin telj-
andi lús var á blöðunum, né heldur
sveppir, og því hlaut tréð sjálft að
hafa lagt til þennan sæta vökva, sem
líta má á sem offramleiðslu syk-
urefna á bjartasta tíma ársins. Líklegt
er að býflugur og fleiri skordýr nýti
sér þennan sæta vökva þegar þetta
gerist, þótt ég sæi það ekki. Þetta er
e.t.v. ekki eins sjaldgæft og mætti
halda (sbr. skýringu Ensk-íslensku
orðabókarinnar). Myndi þetta ekki
vera hið eiginlega blaðhunang?
Eins og fram kemur hjá Sæmundi
Hólm var ýmis hjátrú tengd hun-
angsdögg hér á landi, einkum í
sambandi við veður, enda birtist
hún varla nema í hægviðri og heið-
ríkjum, þegar einnig er mikið um
venjulega dögg, og því hafa sumir
trúað að hún félli af himnum ofan,
eins og nafnið bendir til og tilvitnun
í Snorra-Eddu.
Hvað er manna?
Svo virðist sem hunangsfall hafi
um langan aldur verið tengt frá-
sögn Biblíunnar af ‚manna‘, eins
78 3-4 LOKA.indd 149 11/3/09 8:33:45 AM