Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 66

Náttúrufræðingurinn
150
og Magnús Stephensen minnist á
og Páll Bergþórsson skýrir frekar
í ofangreindri tilvitnun. Í annarri
Mósebók er sagt frá því að þetta
efni hafi fallið af himnum ofan
til Ísraelsmanna í Zín-eyðimörk-
inni á flótta þeirra frá Egyptalandi
um 1300 f. Kr. og bjargaði þeim frá
hungurdauða ásamt ‚lynghænsnum‘
sem Jahve sendi þeim líka.
Um kveldið bar svo við að lyng-
hænsn komu og huldu búðirnar;
en um morguninn var döggmóða
umhverfis búðirnar. En er upp
létti döggmóðunni, lá eitthvað
þunnt, smákornótt yfir eyði-
mörkinni, þunnt eins og héla á
jörðu. Þegar Ísraelsmenn sáu
þetta, sögðu þeir hver við annan:
Hvað er þetta? Því að þeir vissu
ekki hvað það var. Þá sagði Móse
við þá: Þetta er brauðið sem
Drottinn gefur yður til fæðu. […]
Þeir söfnuðu því þá hvern morg-
un, hver eftir því sem hann þurfti
sér til fæðu; en þegar sólin skein
heitt bráðnaði það. […] Og Ísra-
elsmenn kölluðu þetta brauð
manna; það líktist kóríanderfræi,
var hvítt og á bragðið sem hun-
angskaka. […] En Ísraelsmenn
átu manna í 40 ár, uns þeir
komu í byggt land; þeir átu
manna uns þeir komu að landa-
mærum Kanaanslands.13
Móse gaf nákvæmar reglur um
notkun þessarar guðsgjafar, sem
ekki mátti bregða út af. Svo er helst
að skilja að mannað hafi fallið alla
virka daga í 40 ár, því ekki þýddi að
safna því til geymslu, þá maðkaði
það. Í Biblíuhandbók H. Sundemo
(1974) segir til skýringar:
Margir telja að manna hafi verið
sæt kvoða, sem vætlaði úr lág-
vöxnu tré eða runna, tamarisk-
trénu, en það vex í eyðimörkum.
Á tré þessu lifir skjaldlús(in).
Þegar hún stingur til þess að afla
sér næringar, gefa greinar trésins
frá sér sæta, klístruga dropa, sem
harðna í loftinu og falla sem
korn til jarðar. Þegar vel árar
getur einn maður safnað 1,5 kg.
af manna á einum degi.14
Tamarisktréð mun vera runninn
Tamarix mammifera, sem Páll Berg-
þórsson getur um. Þessi skýring
gefur til kynna að þegar allt kemur
til alls sé ekki svo ýkja fjarstætt að
líkja manna við hunangsdögg, þar
sem blaðlýs/skjaldlýs koma líklega
við sögu í báðum tilvikum. Önnur
skýring á manna er sú að um hafi
verið að ræða fléttutegundina Lec-
anora esculenta (mannafléttu). Hörð-
ur Kristinsson (1968) ritar:
Mannafléttur (Lecanora esculenta)
hafa verið notaðar til matar af
eyðimerkurþjóðflokkum fyrir
botni Miðjarðarhafsins. Þessar
fléttur vaxa sums staðar í miklu
magni í fjallahéruðum þar og
berast með vindum niður yfir
láglendið og safnast saman í
lægðum. Eru áraskipti að þessu,
t.d. féll óvenju mikið manna í
Tyrklandi árið 1891. Talið er lík-
legt að manna það sem getið er
í Biblíunni eigi rót sína að rekja
til þessara fléttna.15
Annað efni er líka þekkt undir
nafninu manna, en það er fínkrist-
allað gulleitt duft sem verður til við
þurrkun á safa manna-asks (Frax-
inus ornus), sem á heimkynni á
Balkanskaga og í Tyrklandi en hefur
verið plantað um alla Suður- og Mið-
Evrópu. Í því er sykurefnið mannít,
gjarnan notað sem milt hægðalyf.16
Samantekt
Hunangsdögg er sætur kvoðu-
kenndur vökvi sem iðulega má finna
á blöðum plantna og getur verið af
ýmsum uppruna, líklega oftast af
völdum blaðlúsa, stundum sníkju-
sveppa og jafnvel getur hann komið
beint úr blöðum við sérstök veður-
skilyrði. ‚Manna‘ Biblíunnar er skylt
efni.
Býflugur geta hugsanlega nýtt sér
sumar gerðir af þessum vökva til
hunangsframleiðslu, eins og Snorri
segir í Eddu sinni. Líklega er hun-
angsfall eitt þeirra fyrirbæra sem
menn eru hættir að taka eftir í ,,æði
múgsins og glaumsins“ nú til dags
og þar með er einum þætti færra í
tengslum okkar við náttúruna.
Heim ild ir
Edda Snorra Sturlusonar 1984. Heimir Pálsson bjó til prentunar. Mál og 1.
menning, Reykjavík. Bls. 32.
Íslendinga sögur: Grænlendinga saga 1986. Svart á hvítu, Reykjavík. 2.
Bls. 1099.
Páll Bergþórsson 1997. Vínlandsgátan. Mál og menning, Reykjavík. Bls. 3.
28–29.
Sæmundur M. Hólm 1782. Um meltakið í vesturparti Skaptafellssýslu. 4.
Rit þess ísl. Lærdómslistafélags 1.
Sturla Friðriksson 1954. Hinn heilagi eldur. Náttúrufræðingurinn 24. 5.
161–176.
Magnús Stephensen 1783. Um meteora. Rit Lærdómslistafélags, III, 6.
1783. 145.
Sveinn Pálsson 1945. Anniversaria 1796. Ferðabók Sveins Pálssonar. 7.
Snælandsútgáfan, Reykjavík. Bls. 693.
Gäumann, E. 1964. 8. Die Pilze. Birkäuser Verlag, Basel. Bls. 187.
Björn Blöndal 1953. Vinafundir: rabb um fugla og fleiri dýr. Hlaðbúð, 9.
Reykjavík. Bls. 173.
Stanek, V.J. 1974. Skordýrabók. Þorsteinn Thorarensen þýddi, endur-10.
sagði og staðfærði. Fjölvi, Reykjavík. Bls. 136.
Ris, D.H. 1955. Aphidae. Zoology of Iceland III (52a). 18.11.
Sigurður Ægisson 2000. Fljúga skrautleg fiðrildin. Morgunblaðið 5. nóv.12.
Biblía, það er heilög ritning 1942. London/Reykjavík. Bls. 66–67.13.
Sundemo, H. 1974. Biblíuhandbókin þín. Örn og Örlygur, Reykjavík. 14.
Bls. 178.
Hörður Kristinsson 1968. Fléttunytjar. Flóra VI. 20.15.
Menz, A. & Ostenfeld, C.H. 1906. Planteverdenen. Gyldendal, Køben-16.
havn. Bls. 303.
Um höfundinn
Helgi Hallgrímsson (f. 1935) er líffræðingur að mennt.
Helgi var forstöðumaður Náttúrugripasafnsins á Ak-
ureyri í aldarfjórðung og ritstjóri Týlis – tímarits um
náttúrufræði og náttúruvernd – í 15 ár. Hann hefur
mest fengist við rannsóknir á íslenskum sveppum og
vatnalífi og ritað bækur um þau efni auk fjölda tíma-
ritsgreina. Helgi er búsettur á Egilsstöðum og fæst við
ritstörf og grúsk.
Póst- og netfang höfundar
Helgi Hallgrímsson
Lagarási 2
700 Egilsstöðum
hhall@simnet.is
78 3-4 LOKA.indd 150 11/3/09 8:33:46 AM