Gripla - 20.12.2011, Page 224

GRIPLA224
Uppruni leiksins og kvæðisins
Sigurður Guðmundsson lagði til að Háu-Þóruleikur „kynni að hafa sinn
uppruna frá Þóru-ljóðum“ og kann það vel að vera rétt. Að leikurinn sé
dreginn af kvæðinu eru þó ekki einu tengslin sem hægt væri að hugsa sér.
Gæti kvæðið ef til vill allt eins verið dregið af leiknum? Eða er hvort tveggja
dregið af einhverju þriðja fyrirbæri, til dæmis þjóðsögu eða ævintýri? Varla
er hægt að hafna afdráttarlaust neinum slíkum tilgátum en þó má reyna að
varpa ljósi á hvað sé líklegast.
Í fyrsta lagi er rétt að gæta að því að ef Þóruljóð og Háu-Þóruleikur eru
upphaflega tengd fyrirbæri þá hafa þau tengsl rofnað þegar heimildir okkar
ná til. Í lýsingum á Háu-Þóruleik er Þóruljóða að engu getið. Að vísu er sagt
að kveðskapur sé hafður um hönd í leiknum en hann virðist vera af öðrum
toga. Miðað við varðveittar lýsingar á Háu-Þóruleik er varla hægt að hafa
kvæðið yfir í leiknum, leikurinn hefur mun einfaldari söguþráð.
Í öðru lagi þarf að hafa í huga að lýsingar á Háu-Þóruleik eru til muna
yngri en Þóruljóð. Ef leikurinn og kvæðið eru tengd er líklegt að kvæðið sé
upphaflegri heimild um hvernig ástatt hefur verið.
Í þriðja lagi eru atriði í Þóruljóðum sem ekki er í Háu-Þóruleik og eru
þó með þeim hætti að þau minna á forna leiki. Í Þóruljóðum leiðir Þorkell,
sem gegnir hlutverki húsráðanda, Þóru í öndvegi. Hann færir henni dýran
höfuðbúnað og sína eigin skikkju. Hann gengur sjálfur um beina og færir
Þóru handlaug. Hvers vegna lítillækkar húsráðandinn sig svona og sýnir
utangarðskonunni svona mikla sæmd? Og hvers vegna býst Þóra við að fá
góðar móttökur þegar hún knýr dyra og biður Þorkel að lögleiða sig? Á
þessu er engin skýring í kvæðinu. Hins vegar minnir þetta á forna evrópska
jólasiði. Í heiðnu rómversku jólahátíðinni sem nefndist Saturnalia áttu sér
stað hlutverkaskipti í samfélaginu þannig að húsbændur gengu um beina
en þrælar voru leiddir til æðstu virðingar. Á miðöldum áttu þessir siðir sér
arftaka í festum fatuorum, fíflahátíðinni, og fól hún í sér svipuð endaskipti
á samfélaginu. Einn slíkur gamanleikur sem náði mikilli útbreiðslu var að
klæða barn upp sem biskup og láta það gegna störfum hans. Þetta kann
að hafa tíðkast á Íslandi, að minnsta kosti er sagt um Guðmund Arason
sem barn að honum „var gjör mítra og bagall og messuföt, kyrkja og altari,
og skyldi hann vera byskup þeirra ávallt í leikum þeirra“ (Árni Björnsson
1993, 294).