Dagblaðið Vísir - DV - 25.11.2007, Blaðsíða 40

40 FÖSTUDAGUR 23. NÓVEMBER 2007
Ættfræði DV
Umsjón: Kjartan Gunnar Kjartansson
Netfang kgk@simnet.is
í fréttum var þetta helst... 23. nóvember 1937
Deilt um dósentsstöðu
Doktor Jón Helgason biskup Hann hefur ekki verið sáttur við það að ráðherrann
lét samdóma álit hans og annarra í dómnefndinni sem vind um eyru þjóta.
Vel undirbúin embættisveiting
Forsaga dósentsmálsins er löng
en hana ber að rekja til þess að séra
Sigurður P. Sívertsen hætti kennslu
við guðfræðideild Háskóla íslands.
Var þá ákveðið að skipa í dósents-
stöðu í samstæðilegri guðfræði við
deildina. Ekki verður annað séð en
að menn hafi frá upphafi ætlað að
standa vel að þessari stöðuveitingu.
Staðan var vel auglýst með góðum
fyrirvara, komið var á laggirnar dóm-
nefnd með hinum mætustu guð-
fræðingum og ákveðið að umsækj-
endur skyldu skila inn prófritgerð í
samstæðilegri guðfræði og halda auk
þess tvo fyrirlestra.
Dómnefndina skipuðu þeir dr. Jón
Helgason biskup; H. Mosbech, próf-
essor í guðfræði við Kaupmanna-
hafnarháskóla; Arni Sigurðsson frí-
kirkjuprestur; dr. Magnús Jónsson,
prófessor við guðfræðideild Háskóla
íslands og Ásmundur Guðmunds-
son, prófessor og síðar biskup.
Umsækjendur um dósentsstöð-
una voru hins vegar þeir Benjamín
Kristjánsson, sóknarprestur Grund-
arþinga í Eyjafirði; Björn Magnússon,
prófastur að Borg á Mýrum; Sigurður
Einarsson, þá fréttastjóri við ríkisút-
varpið ogfyrrv. alþm. Álþýðufloklcsins
1934-37, og loks Garðar Svavarsson,
prestur í Reylcjavík, sem dró umsókn
sína fljótlega til baka.
Pólitískt bakland
Á þessum dögum sat enn við völd
„Stjórn hinna vinnandi stétta" en hún
hafði haldið velli í alþingiskosningum
sumarið 1937.1 henni sátu tveir fram-
sóknarmenn, Hermann Jónasson for-
sætisráðherra og Eysteinn Jónsson
fjármálaráðherra, og einn krati, Har-
aldur Guðmundsson, atvinnumála
og kennslumálaráðherra. Haraldur
og Stefán Jóhann Stefánsson, sem hér
kemur brátt við sögu, áttu báðir eftír
að verða formenn Alþýðuflokksins.
Einróma álit dómnefndar
Samkeppnisprófum umsækjend-
anna lauk 6. mars 1937 og daginn eftír
kom eftirfarandi einróma ályktun frá
dómnefndinni: „Dómnefndin lítur
svo á að síra Bjöm Magnússon hafl í
ritgerð sinni og fyrirlestrum gert gefn-
um verkefnum best skil keppend-
anna og sýnt mikla yfirburði framyf-
ir hina, að vísindalegri efnismeðferð,
þekkingu og framsetningu. Telur
dómnefndin hann einlcar vel hæfan
til að takast á hendur kennaraemb-
ætti í guðfr æði við Háskólann og legg-
Sigurður Einarsson Jafnaðarmaðurinn
og andófsmaðurinn gegn nýguöfræðinni
sem fékk hina eftirsóttu dósentstöðu.
Hann var prýöilegt skáld, stálgreindur og
margslunginn persóna, enda minnistæð-
urgömlum herbergisfélaga sínum
Halldóri Laxness.
Haraldur Guðmundsson Haraldur var
kennslumálaráðherra í stjórn hinna
vinnandi stétta og lék aðalhlutverkið í
dósentsmálinu með hinni umdeildu
ákvörðun sinni að skipa Sigurð Einarsson
dósent við guðfræðideild Háskóla
íslands.
ur það til með samhljóða atkvæðum
við guðfræðideildina að hún mæli
með því, að honum verði veitt dós-
entsembættið sem nú er laust."
Ráðherra fer á stúfana
Þrátt fýrir samdóma álit dóm-
nefridarinnar var ráðherrann af ein-
hverjum ástæðum ekki sáttur við
niðurstöðuna og fór strax að velta
fýrir sér möguleika á að fá „yfirmat"
frá erlendum aðila. Fyrir milligöngu
Stefáns Jóhanns Stefánssonar, lög-
manns og alþm. Alþýðufloklcsins,
stakk góðlcunningi hans, Arthur Eng-
berg, kennslumálaráðherra Svía, upp
á því að fá Anders Nygren, guðfræði-
prófessor í Lundi, til að framkvæma
matíð. Bréf um þá uppástungu barst
ráðherranum 12. mars. 20. mars ritaði
ráðherrann guðfræðideildinni bréf og
fór ffarn á rökstuðning dómnefndar-
innar fyrir niðurstöðunni. Guðfræði-
deildin svaraði um hæl með bréfi sem
ráðherra barst 22. mars. Þar er þess
getið að prófessor Mosbech hafi lát-
ið greinargerð fylgja sínu atkvæði en
þar sagði m.a. um Sigurð Einarsson:
„Að guðfræðileg þekking og sldlning-
ur, sem síra Sigurður Einarsson hefur
sýnt, er langt fýrir neðan það lágmark,
sem búast hefði mátt við af umsækj-
anda um kennaraembætti í guðfræði
við háskóla, og má hann því að sjálf-
sögðu eigi koma til greina."
Séra Björn Magnússon Hann hafði
kennt við guðfræðideildina eftir að séra
Sigurður P. Sívertsen hætti. Flestir
bjuggust við að hann fengi dósentstöð-
una enda var hann talinn langhæfastur
af dómnefndinni.
Ráðherra hikar...
Eftír að hafa fengið þetta eindregna
álit Kaupmannahafnarprófessorsins
á frammistöðu Sigurðar Einarssonar
komu vomur á ráðherrann og málið
lenti í biðstöðu í noklcra mánuði. 8. júlí
tekur ráðherrann þó á sig rögg, skrifar
Sveini Bjömssyni sendiherra og felur
honum að ganga frá samningum við
sænska prófessorinn, og 12. júh' send-
ir ráðherrann sænska prófessomum
prófgögnin, merkt A, B og C og bið-
ur hann um matíð. 8. október kemur
svo hin langþráða niðurstaða Anders
Nygrens: „Eftír nákvæma rannsókn
tel jeg umsækjandann C hafa ótví-
ræða yfirburði yfir hina umsækjend-
uma og einan hæfan tíl kennaraemb-
ættisins." Og viti menn. Vom það ekki
einmitt úrlausnir Sigurðar Einarsson-
ar sem vom merktar C.
,en kastar svo sprengjunni
Ráðherrann liggur nú á niðurstöðu
Séra Benjamín Kristjánsson Hann var
einn umsækjenda um dósentstöðuna og
mjög dæmigerður nýguðfræðingur,
skrifaði t.d. mikið í Morgun, tfmarit
Sálarrannsóknarmanna, og í Ganglera,
tímarit Guðspekifélagsins.
sænska prófessorsins og hugsar sinn
gang því það er ekki fyrr en 15. nóv-
ember sem grein birtist í Alþýðublað-
inu um að nú sé komin niðurstaða frá
prófessomum í Lundi. Daginn eftir er
dreift á Alþingi svokallaðri Blárri bók
sem er skýrsla ráðuneytisins um allt
málið og sama dag skipaði ráðherrann
Sigurð í dósentsstöðuna. Og viðbrögð-
in létu ekki á sér standa.
Pólitík Sigurðar
Morgunblaðið leggur tvær af átta
síðum sínum undir dósentmálið
daginn eftír skipunina og fjallar
síðan um það í marga daga. Blaðið
tekur eindregna afstöðu með Bimi
Magnússyni og dómnefndinni, segir
ráðherrann hafa sýnt Háskóla íslands
og Kaupmannahafnarháskóla lítils-
virðingu, óskapastyfir því að íslenskir
og sænskir jafnaðarmenn, en ekld
sænskur háskóli, hafi valið sænska
prófessorinn og telur allt málið minna
á Shakespeare-drama.
Afstöðu Morgunblaðsins ber
að skoða í ljósi þess að Sigurður
Einarsson hafði verið yfirlýstur
kommúnisti, hafði m.a. sent frá sér
ljóðabókina Hamar og sigð og skrifað
greinar sem jöðmðu við guðlast.
Hann gerðist síðan jafnaðarmaður og
sat á þingi fyrir Alþýðuflokkinn.
Guðfræði Sigurðar
En pólitíkin lýsir ekki nema
hluta þessarar deilu. Hún snerist
einnig um trúmál, og í trúmálum
upplifði Sigurður ekki síður
sviptingar.-Hann hefur haft mjög ríka
trúarhneigð en jafnframt verið mikill
efasemdarmaður. Þegar hann sneri
sér síðan tvíefldur afiur til kristínnar
trúar dugði honum augljóslega ekld
sú nýguðffæðimolla sem ráðið hafði
ríkjum hér á landi fr á því um aldamótin
og var allsráðandi við guðfræðideild
Háskóla íslands. Sigurður var fyrsti
íslensld guðfræðingurinn í langan
tíma sem andæfði guðfræðilegu
frjálslyndi og lagði áherslu á
▼
Seinnipart
nóvembermánaðar
1937 logaði samfélagið í
deilum um guðfræði og
pólitík. Ástæðan var sú að
Haraldur Guðmundsson
kennslumálaráðherra
hafði skipað Sigurð
Einarsson dósent við
guðfræðideild Háskóla
Islands 16. nóvember
1937. Þetta var auðvitað
hvorki í fyrsta né síðasta
sinn sem mikilvægar
embættisveitingar valda
deilum. En fyrir sjötíu
árum var hér einungis
einn háskóli og hinar
örfáu prófessors- og
dósentsstöður því
mikil og vel launuð
virðingarembætti. Kirkjan
og kennivaldið stóðu auk
þess almenningi nær en nú,
prestskosningar safnaða
voru algengar og meiningar
í guðfræði gátu vel valdið
tilfinningaþrungnum
ágreiningi. Loks varð þessi
deila afar flokkspólitísk.
Hér var því komið nóg
púður til að kveikja
í þjóðarsálinni enda
logaði glatt þessa dagana.
Dósentmálið er, ásamt
þingrofsmálinu, Gúttó-
slagnum og „stóru
bombunni" eitt frægasta
hitamál hinna róstusömu
og pólitísku millistríðsára.
„rétttrúnað" , hreina trú og ortódox
afstöðu. Þessi afstaða hans kemur
skýrt fram í prófúrlausnum hans og
það hefur greinilega vakið hrifiiingu
sænska prófessorsins. Annar málsvari
„rétttrúnaðar" og andófsmaður frjáls-
lyndisins í guðfræði, sem kom fram
á sjónarsviðið nokkrum árum síðar,
er Sigurbjöm Einarsson sem átti eftir
að verða einhver ástsælasti og virtasti
biskup landsins.
Nýguðfræðin
Nýguðfræðina eða guðfræðilegt
frj álslyndi tóku íslenskir guðfræðingar
upp eftir kollegum sínum í Evrópu um
aldamótin 1900. Þar fóm fr emstír þeir
Jón Helgason, síðar biskup, og Har-
aldur Níelsson prófessor sem varð
feikilega áhrifamikill. Nýguðfræðin
byggðist á bjartsýni, mannhyggju og
skynsemishyggju og átti sitt blóma-
skeið fram að fyrri heimsstyrjöld.
Með hörmungum styijaldarinnar
varð hins vegar fljótlega afturhvarf
til meiri „rétttrúnaðar" í Evrópu. Hér
á landi upplifðu menn hins vegar
ekki hörmungar styrjaldarinnar með
sama hættí, og nýguðfræðin lifði hér
góðu lífi í seinni heimsstyrjöld. Hér
grasseraði því alls kyns efnishyggja
og „villutrú" sem soðin var saman við
nýguðfræðina enda þóttí sjálfsagt að
prestar Þjóðkirkjunnar væm margir
hveijir yfirlýstír spíritistar og jafnvel
guðspekingar, samanber Benjamín
Kristjánsson. Þessu andmæltu hins
vegar Sigurður Einarsson, og síðar
Sigurbjöm Einarsson og minntu á
hina hreinu, sldlyrðislausu guðstrú
eins og hún er boðuð í hinni helgu
bók.
Lyktir
Sigurður Einarsson ílengdist
ekld við guðfræðideildina enda fékk
hann embættið í óþökk flestra sem
þar kenndu. Hann fékk lausn frá
dósentsstarfinu 1944 og var veitt Holt
undir Eyjafjöllum tveimur ámm síðar.
Þar var hann síðan sóknarprestur
um langt árabil og þóttí sérstaklega
vel liðinn undir Fjöllunum. Bjöm
var hins vegar skipaður dósent við
guðfræðideildina 1945, skipaður
prófessor þar 1949 og sinnti því starfi
til 1974.