Peningamál - 01.02.2000, Side 26

því að meta áhrif hækkunar eignaverðs á atferli
heimilanna og hvort hún valdi nokkru um auknar lán-
tökur og vöxt einkaneyslu umfram hækkun ráðstöf-
unartekna. Ljóst er þó að með hækkandi mati á
íbúðarhúsnæði eykst veðhæfi þess óháð greiðslugetu
eigendanna. Minna er vitað um hlutabréfaeign heim-
ilanna þar sem þau eru að jafnaði talin fram til skatts
á nafnverði, en ekki markaðsverði. Þá er óvíst hve
ítarlega óskráð og erlend hlutabréf eru talin fram til
skatts. Samkvæmt framtölum á árinu 1999 nam
hlutabréfaeign einstaklinga 42 ma.kr. í árslok 1998
og miðað við gengi hlutabréfa á Verðbréfaþingi hefur
verðmæti þessara hlutabréfa líklega verið á annað
hundrað milljarða króna. Gengishagnaður einstakl-
inga af hlutabréfum hefur því slagað upp í 70 ma.kr.
skuldaaukningu heimilanna á árinu 1999.
Helsta hætta sem fjármálakerfinu stafar af háu
eignaverði felst í því að eignir eiga það til að lækka
mjög skyndilega í verði ef væntingar um framtíðar-
tekjustraum af þessum eignum breytast. Þegar í bak-
seglin slær fer það oft saman að geta einstaklinga og
fyrirtækja til að standa undir afborgunum og vöxtum
lána sem þeir hafa tekið til að fjármagna eignakaup
þverr á sama tíma og verð eignanna sem lagðar hafa
verið að veði lækkar mikið og skyndilega. Til þess að
meta þá áhættu sem stafar af núverandi eignaverði
skortir upplýsingar. Ljóst er hins vegar að raun-
lækkun fasteignaverðs um 15-20% á sér sögulegar
hliðstæður. Veð sem eru farin að nálgast 80% af fast-
eignaverði gætu því reynst ótraust.
IV. Ytri staða þjóðarbúsins
Veruleg röskun á ytra jafnvægi í þjóðarbúskapnum
getur valdið áraun á fjármálakerfið. Mikil gengis-
lækkun af völdum slíkrar þróunar getur bitnað á lána-
stofnunum ef erlendar skuldir þeirra eru miklar,
einkum ef hlutfall skammtímaskulda er hátt. Jafnvel
þótt fjármálastofnanir séu sjálfar varðar gegn gengis-
áhættu geta viðskiptavinir þeirra verið óvarðir sem
eykur hættu á útlánatöpum.
Gjaldeyrisforði Seðlabanka Íslands
Í lögum um Seðlabanka Íslands segir að hlutverk
hans sé m.a. að varðveita og efla gjaldeyrisvarasjóð
er nægi til þess að tryggja frjáls viðskipti við útlönd
og fjárhagslegt öryggi þjóðarinnar út á við. Gjaldeyr-
isforði gegnir m.a. því hlutverki að draga úr líkum á
að skyndilegt útstreymi fjármagns leiði til óhóflega
mikillar gengislækkunar. Seðlabanki Íslands leitast
við að halda gjaldeyrisforðanum yfir ákveðinni lág-
marksstærð og tekur í því sambandi mið af umfangi
utanríkisviðskipta. Undanfarin sex ár hefur gjaldeyr-
isforðinn verið á bilinu 13% til 18% af innflutningi
vöru og þjónustu og á bilinu 18% til 25% af vöruinn-
flutningi. Hlutföllin voru hærri á fyrstu árum tíunda
áratugarins þegar innflutningur var mun minni en á
síðustu árum. Þessi hlutföll segja þó núorðið e.t.v.
lítið um getu Seðlabanka Íslands til þess að viðhalda
stöðugleika í gengismálum á tímum óheftra fjár-
magnshreyfinga. Hlutfall gjaldeyrisforða af erlendri
skammtímastöðu lánastofnana hefur á undanförnum
árum verið á bilinu 0,6 til 0,8. Árin 1994 til 1996 var
hlutfallið mun hærra eða á bilinu 1,2 til 2,3. Í nútíma-
hagkerfi má gjaldeyrisforði einn og sér sín lítils gegn
því fjármagni sem streymt getur úr landi á skömmum
tíma bresti traust markaðsaðila á peninga- og gengis-
stefnu stjórnvalda. Gengisstöðugleiki í nútímahag-
kerfi er því e.t.v. fremur háður getu seðlabanka til að
viðhalda trausti á peningastefnuna og pólitísku og
lagalegu svigrúmi til þess að beita þeim úrræðum
sem þeir hafa yfir að ráða.
Líkur þess að reyni á gjaldeyrisforðann ráðast
m.a. af því hvernig viðskiptahalli er fjármagnaður. Sé
hann fjármagnaður með beinni fjárfestingu erlendra
aðila felst í því lítil áhætta. Fjármögnun með lánsfé
til langs tíma er einnig tiltölulega áhættulítil. Mest
áhætta tengist fjármögnun með erlendum skamm-
tímalánum eða verðbréfafjárfestingu. Á kreppu-
tímum geta þessar fjármögnunarleiðir lokast eða
snúist upp í andhverfu sína. Viðskiptahalla og tölu-
verðri fjárfestingu Íslendinga erlendis hefur að
nokkru leyti verið mætt með beinni erlendri fjárfest-
ingu í atvinnurekstri á Íslandi en þó einkum með er-
lendum lánum einkaaðila, aðallega með milligöngu
íslenskra banka. Erlendar lántökur hafa nægt til þess
að halda gjaldeyrisforðanum í horfinu. Þó hefur
Seðlabanki Íslands öðru hverju þurft að taka skamm-
tímalán til þess að treysta forðann. Í því skyni og til
þess að treysta viðbúnað sinn hefur Seðlabankinn
samningsbundinn aðgang að skammtímalánum við
erlenda banka. Slíkar lánsheimildir bankans nema nú
fjárhæð sem svarar til nærri 500 milljóna Bandaríkja-
dala. Auk þess hefur Seðlabankinn aðgang að
ósamningsbundinni lánafyrirgreiðslu hjá ýmsum er-
lendum fjármálastofnunum.
Erlend skammtímastaða þjóðarbúsins getur gefið
vísbendingu um yfirvofandi áraun á gjaldeyrisforða
PENINGAMÁL 2000/1 25