Peningamál - 01.02.2000, Side 45

legt greiðsluuppgjör hefur farið fram. Ef þátttakandi
í greiðslujöfnuninni (banki) yrði gjaldþrota væri hins
vegar óvinnandi vegur að rekja upp þær færslur sem
hann hefði inni í kerfinu því að hver einstök þeirra
gæti hafa leitt til margra annarra færslna sem þá væru
einnig í uppnámi. Ef einstakur viðskiptavinur banka
yrði gjaldþrota er hins vegar ósennilegt að áhrifa þess
myndi gæta að nokkru marki í greiðslukerfinu.
Fyrirhugað er að stórum greiðslum (þ.e. greiðsl-
um yfir einhverjum tilteknum mörkum, t.d. 5
milljónum króna) verði beint í sérstakt kerfi (stór-
greiðslukerfi) þar sem þær yrðu bókaðar endanlega
strax og þær berast ef innstæða leyfði en annars yrðu
þær settar í biðröð sem afgreidd yrði þegar innstæða
leyfði.
Á þessu ári stendur til að taka í notkun rafræna
skráningu verðbréfa og mun það valda straumhvörf-
um í greiðslumiðlun og uppgjöri þeirra. Í stað þess að
kaupandi þurfi að greiða fyrir verðbréf og bíða síðan
í einhvern tíma þar til seljandi hefur framselt bréfið
og komið því í réttar hendur með tilheyrandi hættu á
töfum og hugsanlegum svikum verður rafrænt ígildi
verðbréfsins varðveitt á einum stað og eigendaskipti
og greiðsla fara fram samtímis.
Greiðslujöfnunarkerfi RB
Greiðslujöfnunarkerfi það sem viðskiptabankar,
sparisjóðir og Seðlabanki Íslands reka þróaðist úr
kerfi sem notað var þegar skipti á tékkum fóru fram
handvirkt í Seðlabankanum. Kerfi þetta er í daglegu
tali kallað „kerfi Reiknistofu bankanna“ (RB). RB er
sameiginlegt félag ofangreindra banka og sparisjóða
sem sér um ýmsa aðra sameiginlega þætti í rekstri
banka og sparisjóða, t.d. bókhald og afgreiðslukerfi,
44 PENINGAMÁL 2000/1
• Greiðslufallsáhætta (e. credit risk) felst í því að sá sem
greiða skal ákveðna fjárhæð getur það ekki.
• Lausafjáráhætta (e. liquidity risk) felst í því að sá sem
greiða skal ákveðna fjárhæð getur ekki greitt í viðeig-
andi greiðsluformi. Fjármunir kunna að vera fyrir
hendi en ekki í því formi sem þarf til að standa við
skuldbindinguna. T.d. gæti þurft að greiða í þýskum
mörkum en aðeins til Bandaríkjadalir og ekki hægt að
afla þýskra marka innan tilskilins tíma.
• Uppgjörsáhætta (e. settlement risk) er samheiti fyrir
greiðslufallsáhættu og lausafjáráhættu.
• Kerfisáhætta (e. systemic risk) er þegar greiðslufall
eins aðila í kerfinu veldur keðjuverkun hjá öðrum aðil-
um þannig að ekki verður gengið frá uppgjörum. Tvær
meginaðferðir eru notaðar til að draga úr kerfisáhættu:
Sameiginleg ábyrgð allra aðila kerfisins á greiðslufalli
eins aðila og er þá nettóskuld hans skipt upp eftir
ákveðnum reglum. Þetta getur þó hugsanlega leitt til
greiðslufalls annarra þátttakenda. Upprakning er hin
leiðin en hún getur þó hugsanlega leitt til greiðslufalls
annarra þátttakenda sem áttu von á verulegum fjárhæð-
um frá þeim sem lenti í greiðslufalli.
• Baklás (e. gridlock) er helst til staðar í rauntímaupp-
gjörskerfum þar sem ekki eru nægjanlegir lánamögu-
leikar. Hann felst í því að aðilar eiga von á greiðslum
og setja sjálfir af stað greiðslur í þeirri trú að þeim
berist vonargreiðslan áður en kemur að skuldfærslu á
þeirra reikningi. Sé greiðslubeiðninni hafnað eða hún
sett í biðröð getur orðið keðjuverkun þar sem allir bíða
eftir öllum. Ekki er um að ræða greiðslufall eins og í
kerfisáhættu þannig að hægt er að greiða úr flækjunni
með tímabundnum aðgerðum, t.d. tæknilegri jöfnun
biðraðarinnar.
• Hegðunaráhætta (e. moral hazard) felst í fölsku ör-
yggi þátttakenda þar sem almenn trú á markaðnum er
sú að t.d. seðlabanki eða ríki muni bjarga því sem
miður fer án þess að þessi trú eigi sér stoð í raunveru-
leikanum. Hætta er á því að þeir sem hafa þessa
skoðun taki ákvarðanir í því skyni að nýta sér ástandið.
Hegðunaráhætta hefur stundum verið kölluð freistni
eða siðferðileg áhætta.
• Tæknileg áhætta (e. technical risk) felst í því að tækni-
bilun leiði til verulegrar röskunar á greiðsluflæði
og/eða uppgjöri. Tæknileg áhætta getur einnig leitt til
vantrúar á kerfið sem slíkt og óvissu um endanleika og
skilvirkni.
• Afhendingaráhætta (e. Herstatt risk) er erlendis nefnd
eftir þýska bankanum Bankhaus Herstatt sem var lok-
að fyrirvaralítið 1974. Hún er greiðslufallsáhætta og
felst í því að afhending og greiðsla fara ekki fram sam-
tímis og annar aðilinn getur stöðvað afhendingu eða
greiðslu. Þessi áhætta á helst við í gjaldeyrisviðskipt-
um.
Áhætta í greiðslumiðlun