Peningamál - 01.02.2000, Blaðsíða 43

Greiðslujöfnunarkerfi
Greiðslujöfnun byggir á því að öllum greiðslum milli
uppgjörsaðila er safnað saman og í lok hvers tímabils
(sem oftast er dagur eða skemmra) er reiknuð út jöfn-
unarstaða (nettóstaða). Þetta ferli er á ensku kallað
„clearing“. Síðan fer fram uppgjör (e. settlement)
þannig að þeir sem hafa neikvæða stöðu, þ.e. skulda,
greiða þeim sem hafa jákvæða stöðu. Kosturinn við
þessa aðferð er að uppgjörsfærslum fækkar mjög
mikið og að neikvæð staða hvers aðila verður aldrei
hærri en nemur neikvæðri jöfnunarstöðu. Áætlað
hefur verið að þörfin fyrir laust fé minnki um 80%
þegar notuð er greiðslujöfnun fremur en rauntíma-
uppgjör.
Tvíhliða og fjölhliða greiðslujöfnun
Tvíhliða greiðslujöfnun tekur til tveggja aðila og
gera þeir þá upp innbyrðis jöfnunarstöðu sína með
einni uppgjörsfærslu. Fjölhliða greiðslujöfnun fer
fram þegar fleiri en tveir þátttakendur gera upp inn-
byrðis jöfnunarstöðu með einni færslu til eða frá
hverjum. Þá er heildarjöfnunarstaða hvers og eins
reiknuð út, jákvæð ef inngreiðslur eru hærri en út-
greiðslur og neikvæð ef því er öfugt farið.
Áhætta
Áhætta við greiðslujöfnun getur verið af ýmsum
toga. Ef ekki er tryggilega búið um lagalegt umhverfi
greiðslujöfnunar getur myndast veruleg áhætta í
kerfinu. Þessi áhætta kemur yfirleitt ekki fram nema
einn eða fleiri uppgjörsaðilar að kerfinu lendi í
greiðsluþroti. Þá kemur upp lagaleg óvissa sem getur
leitt til þess að kerfið hrynji eða að deilur hefjist um
meðferð þeirra aðila sem urðu fyrir tjóni. Finnist
lausn ekki skjótlega geta deilur valdið því að starf-
semi greiðslujöfnunarkerfisins stöðvist um einhvern
tíma, oft með óbætanlegu tjóni, bæði beinu og
óbeinu, t.d. vegna öryggisleysis notenda.
Upprakning eða sameiginleg ábyrgð
Ef upp koma vandamál í greiðslujöfnunarkerfum
getur eina færa leiðin til að leysa vandann verið sú að
taka allar greiðslur eins uppgjörsaðila út úr kerfinu
(upprakning) og endurreikna jöfnunarstöður. Þetta
þykir hins vegar mjög slæm leið og í sumum tilfell-
um er hún ófær, bæði vegna fjölda færslna og ekki
síður vegna vandamála sem kunna að koma upp í
framhaldi af henni. Því er mælt með því að aðilar að
greiðslujöfnunarkerfum ábyrgist uppgjör sameigin-
lega. Þetta er yfirleitt gert með því að uppgjörsaðilar
setja fram tryggingar sem eru auðseljanlegar og
þannig er hægt að ljúka uppgjöri þótt einn eða fleiri
aðilar bregðist. Ef tryggingar nægja ekki verða þeir
aðilar sem eftir eru að taka á sig skuldbindingar þess
sem bregst en það getur í sumum tilvikum leitt til enn
verri stöðu. Til að koma í veg fyrir að sameiginleg
ábyrgð verði óhóflega mikil er í mörgum greiðslu-
jöfnunarkerfum hægt að setja hámark á þær jöfnunar-
stöður sem þátttakendur samþykkja gagnvart öðrum
í kerfinu.
Efndalok2
Miklu máli skiptir að nákvæmlega sé skilgreint
hvenær greiðsla er endanleg og óafturkræf. Víða er
búið að lögfesta þetta og þá jafnframt hvernig gera
skuli upp kröfur vegna greiðslumiðlunar ef til
greiðsluþrots kemur. Í tilskipun frá ESB eru ákvæði
um að þegar greiðslur hafa borist til greiðslukerfis
séu þær óafturkræfar og upphefji þar með ákvæði
gjaldþrotalaga sem kunni að ganga þvert á þetta.
Búið er að lögfesta þessa tilskipun hér á landi með
lögum nr. 90/1999 um öryggi greiðslufyrirmæla í
greiðslukerfum.
Rauntímauppgjörskerfi
Í rauntímauppgjörskerfi eru greiðslur milli tveggja
uppgjörsaðila gerðar upp (endanlega) þegar innstæða
á viðskiptareikningi greiðandans leyfir. Færslum sem
ekki er innstæða fyrir er annað hvort vísað frá eða
þær settar í biðröð sem síðan er unnið úr eftir reglum
sem gilda í kerfinu. Ef lagalegur grunnur er tryggur,
þ.e. að færslur teljist endanlegar við uppgjör, er engin
greiðslufallsáhætta í kerfinu. Rauntímauppgjörskerfi
krefjast hins vegar meira lauss fjár en greiðslujöfn-
unarkerfi. Helsta áhættan í rauntímauppgjörskerfum
er svokallaður baklás, en þá myndast keðjuverkandi
bið allra eftir hinum. Baklás er betur lýst í ramma á
bls.44 þar sem fjallað er um áhættu í greiðslumiðlun.
Biðraðir
Nokkuð er mismunandi hvort biðraðir eru dreifðar
eða miðlægar. Þegar færslum er vísað frá, ef ekki er
42 PENINGAMÁL 2000/1
2. Efndalok er tilraun til íslenskunar á enska orðinu ,,finality“ og táknar þá
stund þegar skuldbindingu greiðanda lýkur að fullu gagnvart viðtak-
anda.