Bændablaðið - 25.09.2014, Síða 32

32 Bændablaðið | Fimmtudagur 25. september 2014
Fróðleiksbásinn
Hafsteinn Hafliðason garðyrkjufræðingur
Skógar og skjólbelti gefa nýja
möguleika til berjatekju hér
á landi. Í fyrri hluta þessa
pistils tók ég fyrir nokkrar
berjarunnategundir frá Norður-
Ameríku. Nú er komið að því að
skoða svolítið hvað borist hefur
hingað af berjarunnum frá
meginlandi Evrasíu.
Fyrst ber náttúrlega að telja
rifsber, sólber og stikilsber. En
enda þótt þau geti vissulega vaxið
og gefið eitthvað af sér úti í skógi,
þá er samt mun hagkvæmara og
hentugra að ganga að þeim í görðum
þar sem hægt er að sinna þeim
með klippingu, uppbindingu og
áburðargjöf samkvæmt kúnstarinnar
reglum og lesa má sér til um í
ótal garðyrkjubókum. Sama má
eiginlega segja um hindber. Þótt þau
geti dreift sér út um skógarlundi gefa
þau sjaldan af sér sömu uppskeru og
fá má af þeim í görðum.
En hindberjaplönturnar eru
samt harðar af sér og spjara sig
bærilega þar sem þau fá að vaxa
í gisnum skógi og skógarjöðrum.
Rifstegundirnar líka. En ef við
sleppum þessum plöntum út í skóg
verða þær eiginlega eins og villifé
sem hleypur fljótt í skothelt reyfi
og verður varla viðráðanlegt, rýrt
og óarðbært. Ég var einu sinni
kallaður í einkagarð sem var úr sér
sprottinn, rifsrunnarnir orðnir tólf
metrar á kant og hindberjaklungur
búið að fylla hvern auðan blett.
Þrátt fyrir að þetta hafi verið um
hámark berjatímans síðsumars var
varla ber að sjá á nokkurri grein.
Ellin og óræktin sögðu til sín. Ef
við viljum rækta þessar tegundir úti
í skógi, þarf að sinna þeim. Skera
þær niður á nokkura ára fresti til að
þær endurnýi sig og jafnvel gauka að
þeim áburði endrum og eins.
En það getur alveg verið þess
virði, því það er gaman að geta
farið í berjaskóg. Aðrar evrasískar
tegundir sem þroska æt ber eru
berjablátoppur, reynivíðir, ýmsar
rósategundir, hafþyrnir og jafnvel
svartyllir og brómber ef rétt kvæmi
finnast. Og svo eigum við líka
íslensku einiberin sem geta gefið
okkur gott bragð í eitt og annað
vafasamt sem við látum ofan í
okkur, eins og til dæmis brennivín
og villibráð.
Hinir harðgerðu toppar
Hvað varðar hina harðgerðu
toppa (Lonicera) er meginreglan
sú að berin af þeim eru óæt áður
en búið er að sjóða upp á þeim.
Og jafnvel þó að það sé gert, þá
er eftir litlu að slægjast vegna
þess að bragðið af þeim er það
rammt og súrt að það fellur fáum
í smekk. Berjablátoppurinn
(Lonicera caerulea var. edulis)
er blessunarleg undantekning
frá því. Hann er undirtegund af
venjulegum blátoppi, ættaður
alla leið austan frá Kamtsjatka
og Kúrileyjum. Ber hans eru stór,
sæt og bragðóð. Minna svolítið
á bláber og eru nokkurn veginn
laus við hin óætu efnasambönd
annarra toppa-tegunda. Úr þeim
má gera sultur og saftir líkt og
bláberjum. Berjablátoppurinn
hefur á undanförnum árum verið
í klónaúrvali bæði austan hafs og
vestan. Nýlega voru nokkrir klónar
úr þessu úrvali fluttir inn undir
heitinu „HASKAP honeyberry“.
Haskap er hið japanska heiti á
berjablátoppi – en „honeyberry“
þarf víst ekki að útskýra. En hvort
þessir klónar eru nokkuð betri eða
harðgerðari en þeir sem fyrir eru
er ekki komin nein reynsla á enn.
Dálítið pillerí
Af reyniberjum, ilmreynir, (Sorbus
aucuparia) má gera hlaup og sultur.
Þau eru römm en flestum þykir
bragðið mildast ef þau eru látin
frjósa fyrir verkun. Að búa til
reyniberjahlaup er dálítið pillerí.
Berin þarf að hreinsa vel, þau
eru losuð úr klösunum en stilkurinn
látinn halda sér. Síðan er stungið
með sverri nál, til dæmis stoppnál,
í hvert ber áður en þau eru látin í
pott ásamt botnfylli af vatni. Suðan
látin koma hægt upp en passað að
sprengja ekki berin. Þegar berin eru
orðin hismið eitt eftir að vökvinn
hefur soðið úr þeim er suðan síuð
gegnum gatasigti. Vökvinn á að
vera því sem næst tær, laus við
tægjur og kusk úr berjunum. Á móti
vökvanum er svo notað jafn mikill
sykur og sultuhleypir samkvæmt
leiðbeiningum framleiðanda.
Safi og sykur látið malla saman
við vægan hita meðan sykurinn
leysist upp og þar til sést að suðan
er farin að þykkna. Þá sett í heit
og hrein glös með þéttu loki sem
skrúfað er á strax meðan hlaupið er
sjóðheitt. Þetta góðgæti er upplifun
ef þess er neytt með rjúpna- eða
hreindýrasteik. Getur meira að
segja lyft grilluðu lambakjöti upp
í æðra veldi.
Úlfareynirinn (Sorbus × hostii) er
blendingur milli alpareynis (Sorbus
mougeotii) og blikreynis (Sorbus
chamaemespilus) sem báðir vaxa í
fjalllendi Mið-Evrópu. Blendingurinn
mun vera mannaverk, framkvæmt í
Frakklandi á sautjándu öld sem tilraun
til að fá fram stór og æt ber, það er
að segja ekki eins römm og súr og
flest önnur reyniber. Það tókst að því
er virðist, því að úr úlfareyniberjum
má gera mauk, vín og sultur eftir
þeim uppskriftum sem finnast fyrir
epli. Hvergi finnst þessi blendingur
upprunalega í náttúrunni þrátt fyrir
að báðar upphafstegundirnar skarist á
vaxtarsvæðum. Úlfareynirinn þroskar
fræ án utanaðkomandi frjóvgunar svo
að allir afkomendurnir eru nákvæm
eftirmynd „móðurinnar“ að upplagi,
hvernig svo sem umhverfisaðstæður
móta þá síðar meir. Úlfareynir
virðist þrífast vel víðast hvar þar
sem eitthvað skjól er og jarðvegur
jafnrakur og frjór. Best er að halda
honum sem runna, tveggja til þriggja
metra háum.
Margar rósategundir njóta sín
vel í skjólbeltum og skógarjöðrum.
Hér nefni ég ekki þær sem hafa
tilhneigingu í að skríða um allt
neðanjarðar og stinga upp kollunum
á ólíklegustu stöðum, oft víðs fjarri
upprunanum. Læt nægja að nefna
hjónarós (Rosa zweginsowii)
og glitrós (Rosa dumalis). Sú
síðarnefnda hefur lengi vaxið á
aðeins einum stað á landinu og þá
aðeins einn einstaklingur. Glitrósin
íslenska hefur eitthvað verið treg til
að þroska hér aldin. En innfluttar
plöntur gera nokkuð af því að
setja aldin, hina svokölluðu hjúpa
eða rósahjúpa. Glitrósin er hin
dæmigerða „nyponros“ sem gefur
efnið í sænsku „nyponsúpuna“
sem er eins konar sætsúpa, þrungin
C-vítamíni. Hjónarósin, hins
vegar, er ein alharðasta rósategund
sem við eigum völ á. Hún verður
með leik þriggja til fjögurra metra
há. Blómgast ríkulega fögrum,
rauðbleikum blómum og þroskar
óransrauða, flöskulaga hjúpa sem
bæði má gera úr hlaup eftir sömu
aðferð og á við um reyniberin.
Eða sultumauk eftir að búið er að
fjarlægja fræin innan úr hjúpunum.
Skógarber til nytja – síðari hluti
Berjablátoppur í góðum höndum.
Hjónarós með hjúpum.
Reyniber á góðu sumri.