Skírnir - 01.09.1994, Síða 19

SKÍRNIR
UM GEÐSHRÆRINGAR
289
Af öllu framansögðu má ráða að þótt geðshræringum fylgi
einatt (og jafnvel alltaf) einhvers konar kenndir þá séu geðshrær-
ingar ekki kenndir.22 Það var í raun réttri ekki annað en þessi
barnslega einfalda ályktun sem á endanum kvað skynkenningarn-
ar í kútinn.
Um atferðiskenninguna get ég leyft mér að vera því stuttorð-
ari sem hún hefur verið meira rædd á umliðnum árum. Kosti
hennar og galla almennt ætla ég að láta liggja milli hluta hér, en
sem greinargerð fyrir mannlegum geðshræringum virðist hún
leika á æði þunnum þræði. Hugmyndin þar er einfaldlega sú að
geðshræringar komi kenndum ekkert við, og röklegum skilyrð-
um ekki heldur; geðshræring sé ekki annað en tiltekið lært atferð-
ismynstur: Maður er afbrýðisamur þegar hann bregst við ytra
áreiti með þeim hegðunarvenjum, töktum, keipum og kenjum
sem auðkenna afbrýðisemi. Sama gildir svo um reiði, gleði, iðrun
o.s.frv. Hvað gerist eða gerist ekki innra með okkur er hins vegar
aukaatriði.
Hin tvíþættu rök gegn þessari kenningu liggja nánast í augum
uppi: í fyrra lagi að geðshræring geti auðveldlega átt sér stað án
þess að henni fylgi nokkurt sérkennandi atferði (hversu oft sem
þetta tvennt kann að haldast í hendur) og í síðara lagi að fólk sýni
iðulega af sér dæmigert atferði geðshræringar án þess að geðs-
hræringin sjálf sé fyrir hendi.
Fyrra atriðið byggist meðal annars á þeirri einföldu alþýðu-
speki að margur beri djúpa und þótt dult fari. Reiður maður
hækkar einatt róminn, gnístir tönnum og kreppir hnefa, en það
virðist furðu barnalegt að halda því fram að ég geti ekki verið
reiður án einhverra (eða allra) þessara ytri merkja. Bregst maður
ekki einmitt stundum við þveröfugt því sem ætla hefði mátt: sýn-
ir hinum hataða yfirdrifna elskusemi og hinum elskaða kuldalegt
þel? Og hvað um ómeðvitaðar tilfinningar eða þann viljastyrk að
22 Atli Harðarson bendir mér réttilega á að öll sömu rök og færð hafi verið fyrir
því að geðshræring sé ekki kennd megi færa fyrir því að orð séu ekki hljóð.
Sama orðið getur birst sem ólík hljóð. Ólík orð geta verið tjáð með sömu
hljóðum. Eðlisfræðileg greinargerð fyrir hljóðunum segir þannig engan veg-
inn alla sögu um orðin, sem hins vegar hafa einhvers konar nauðsynleg tengsl
við merkingu og málfræðireglur.