Skírnir - 01.09.1994, Side 29

SKÍRNIR
UM GEÐSHRÆRINGAR
299
þar sem meðvitund hennar er stödd, standa allar upplýstu skoð-
anirnar í röðum, en uppi á háalofti hefur hún falið fyrir öllum,
þar á meðal sjálfri sér, aðrar og myrkari skoðanir, sem reynast
stangast á við hinar. Geðshræringarnar sækja svo styrk sinn í
falda góssið á loftinu.
Þessi síðasta uppástunga er þó ekki jafn ankannalaus og hún
er einföld. Vandinn sem Calhoun og Roberts eru að reyna að
leysa er sá að sumar hinna órökvísu geðshræringa, eins og í dæm-
unum af Tess, virðast alls ekki byggjast á neinni skoðun, meðvit-
aðri eða ómeðvitaðri, upplýstri eða falinni, heldur á einhverju
mun afsleppara. Ef við gefum okkur að í hvert skipti sem mis-
ræmi skapast milli geðshræringar og meðvitaðrar skoðunar sé
sjálfsblekking á ferðinni höfum við auk þess víkkað út merkingu
sjálfsblekkingarhugtaksins meir en góðu hófi gegnir, raunar svo
mjög að það hættir að þjóna hefðbundnu hlutverki sínu. Við
sjálfsblekkingu keyrir ein skoðun aðra í dróma. Calhoun og Ro-
berts leita hins vegar, sem fyrr segir, að óljósara fyrirbæri en
skoðun, einhvers konar viðhorfi eða hugmyndabroti sem getur
kveikt geðshræringu þó að rökstudda skoðunin sé önnur. Þar eru
þau trúlega á réttri leið. I slíkri leit má samt ekki gleyma því
frumeðli geðshræringa sem lýst var fyrr í kaflanum: Þær eru
íbyggnar og hafa yrðanlegt inntak. Mér sýnist að Roberts átti sig
fyllilega á þessu, þó að Calhoun geri það kannski ekki: „Hug-
myndabrotin" þurfa að vera meira en hugleiftur; þau verða að
vera yrðanleg þó að þau hafi kannski aldrei verið orðuð, að hafa
hugtakseðli þó að þau hafi aldrei verið almennilega hugtekin.
Með þeim fyrirvara hygg ég að rétt sé að líta á tilgátu Calhouns
og Roberts sem framför, sem raunverulega betrumbót á vits-
munakenningunum.
Við skulum því ekki lengur tvínóna við að slá því föstu að
kjarni vitsmunakenninganna í sinni fáguðustu mynd sé sannur.
Geðshræringar eru viljatengd viðhorf; þær eru háðar viti (við-
horfi eða skoðun) og vilja (löngun eða hvöt, meðfæddri eða
lærðri). En um leið og við höfum samþykkt þetta blasir annað
við: Hin rótgróna hugmynd um eðlismun geðsmuna og vitsmuna
virðist fallin af stalli. Geðsmunirnir (eða að minnsta kosti geðs-