Skírnir - 01.09.1994, Side 223

SKÍRNIR
VALD ÁSTARINNAR
493
skynseminni, og ástarguðnum Erosi. í Blekkingu trúarinnar gefur trúin
á skynsemi og vísindi Freud nokkurt tilefni til bjartsýni um framtíð
mannkyns því þótt rödd skynseminnar sé hljóðlát „þagnar [hún] ekki
fyrr en hún hefur hlotið áheyrn. Eftir ótalmargar brottvísanir sigrar hún
að lokum“ (69). I Undir oki siðmenningar situr trúin á vald ástarinnar
hins vegar í fyrirrúmi. Þar lýsir Freud siðmenningunni sem ferli í þágu
Erosar er miðar að því að tengja saman stærri og stærri hópa - fjölskyld-
ur, ættbálka, þjóðir - í eina gagnvirka heild þar sem einstaklingar eru
tengdir vináttuböndum.
Meginmarkmið þessarar greinar er að setja fram tilgátu um það
hvernig hugmyndir Freuds um skynsemina og ástina styðja hvor aðra og
styrkja. Samkvæmt þeirri tilgátu er nauðsynlegt að lesa Undir oki
siðmenningar og Blekkingu trúarinnar saman til að fá heilsteypta mynd
af lífssýn Freuds. Nýlegar þýðingar Sigurjóns Björnssonar á þessum
verkum veita kærkomið tækifæri til að ræða við Freud á íslensku og
reyna slíkan lestur.
Heimur án vonar og huggunar?
Markmið Freuds í Undir oki siðmenningar er að neyða menn til að
horfast í augu við eðli sitt og aðstæður af fullri hörku og fræðilegu raun-
sæi. Þetta gerir hann með upptalningu gamalkunnra staðreynda og útlist-
un nýstárlegra kenninga en þó ekki síður með stílbrögðum og frásagnar-
hætti sínum. Eðlilegt er að spurt sé hvað vaki fyrir Freud. Hvers vegna
reynir hann að þvinga lesandann til svo raunsærrar og kaldrar yfirvegun-
ar á kjörum sínum og aðstæðum? Sú spurning leiðir okkur í reynd að
kjarnanum í lífsskilningi Freuds en til að nálgast hann er nauðsynlegt að
skoða sálfræði hans í siðfræðilegu samhengi. Líkt og siðfræði Aristótel-
esar er sálfræði hans hagnýt fræðigrein: markmið hennar er að ala upp
menn sem eru færir um að horfast í augu við raunveruleikann og lifa
samkvæmt forsendum hans. Slíku uppeldi lýsir Freud sem enduruppeldi
því það fæst við einstaklinga sem þegar hafa verið aldir upp í menningu
sem gagnsýrð er af blekkingum. Nútímamenn eru í þeirri erfiðu stöðu að
hafa afhjúpað margar af þessum blekkingum en um leið hefur þeim
skilist hversu mjög þeir reiddu sig á þær, hversu gagnlegar þær voru.
Bækurnar Undir oki siðmenningar og Blekking trúarinnar eru skrifaðar
handa slíkum einstaklingum.
Ógnareðli hins harða heims stigmagnast eftir því sem líður á lýsingu
Freuds í Undir oki siðmenningar. I fyrsta kafla bókarinnar notar hann
fyrst og fremst hversdagslegt orðalag til að lýsa þessum heimi. Þar ræðir
hann um hinn „undarlega og ógnvekjandi umheim“, um „ægivald örlag-
anna“ og staðhæfir að lífið „eins og það kemur okkur fyrir sjónir, er
okkur of erfitt. Það er of sársaukafullt" (22). í öðrum kafla bókarinnar
heldur hann sig ennþá við hversdagslegar hugmyndir og hversdagslegt