Skírnir - 01.09.1994, Síða 227

SKÍRNIR
VALD ÁSTARINNAR
497
eign okkar og segist geta hlustað „gremjulaust á gagnrýnandann, sem lít-
ur svo á, að þegar skoðuð eru markmið menningarviðleitni og þær að-
ferðir, sem hún beitir, þá hljóti maður að komast að þeirri niðurstöðu,
að allt stritið sé unnið fyrir gýg og árangurinn verði ekki annar en
ástand, sem einstaklingnum verði illbærilegt“ (83).6
Freud girðir ekki eingöngu fyrir þær himnesku útgönguleiðir sem
mannsandinn hefur reynt að finna út úr þessum fjandsamlega heimi
heldur bendir hann á að margar jarðbundnari leiðir séu einnig illfærar.
Að dómi Freuds eru eiturlyf og vímuefni mjög gölluð meðöl í átökunum
við hinn grimma raunveruleika, þótt hann sé ekki eins gagnrýninn á þau
og trúarbrögðin, enda veiti eiturlyf mönnum „kærkomið sjálfstæði gagn-
vart umheiminum“ (25). Þá varar hann menn við að reiða sig um of á
blíðar og mjúklyndar tilfinningar meðbræðranna. Á bak við slíkar til-
finningar leynist oft ýmislegt hættulegt og fjandsamlegt (59).
Freud veit mætavel að sá sem les Undir oki siðmenningar og
Blekkingu trúarinnar muni leita í þessum bókum að handleiðslu og hug-
myndum (blekkingum?) sem geti veitt örugga huggun. Hann gerir sér
hins vegar far um að bregðast vonum slíkra lesenda. Stíll og frásagnar-
máti hans einkennast af óvissu og efasemdum. I báðum bókunum virðist
hann oft grafa undan eigin hugmyndum og hann varpar fram margvís-
legum efasemdum um eigin aðferð. I Blekkingu trúarinnar spyr hann
t.d. hvort sú sannfæring hans, að hægt sé að komast að eðli raunveruleik-
ans með því að beita athugun og rökfærslu í vísindastarfi, sé ekki byggð
á sömu blekkingum og trúarhugmyndir. Hann á ekkert einhlítt svar til
við þeirri spurningu (45). í sömu bók viðurkennir hann að í ákafa sínum
kunni hann sjálfur að „eltast við blekkingu" (63).7 Þá varar hann við að
dreginn sé of einfaldur lærdómur af kenningum sínum og bendir á að
hægt sé að nota þær til að renna stoðum undir tilfinningalegt mikilvægi
trúarbragða engu síður en til að hafna þeim (49).
Sá háttur Freuds að slá í og úr - að halda lesandanum í nokkrum vafa
um afstöðu höfundar - kemur ljóslega fram í allri umræðu hans um sið-
menningu í Undir oki siðmenningar og í Blekkingu trúarinnar ræðir
hann þetta stílbragð sitt opinskátt:
Rannsókn sem haldið er sleitulaust áfram líkt og eintal væri er ekki
alls kostar hættulaus. Maður freistast auðveldlega til þess að víkja til
hliðar hugsunum sem vilja ryðjast fram og rjúfa þráðinn og í staðinn
setur maður óvissukennd sem að lokum er reynt að ýta frá sér með
6 Fyrr í bókinni hefur Freud leitt rök að því að margs konar menningarvið-
leitni, s.s. listsköpun, muni ekki leysa vanda mannkynsins.
7 Stuttu síðar ítrekar Freud: „Ef til vill eru þær vonir sem ég hef látið í ljós
sömuleiðis blekkingakenndar" (68).