Skírnir - 01.09.1994, Side 229

SKÍRNIR
VALD ÁSTARINNAR
499
segir: „Hvers konar endemis vitleysa er þetta eiginlega? Varð Freud ekki
sjálfviljugur leiðtogi skóla í sálfræði sem fengið hefur á sig orð fyrir að
hafa á reiðum höndum svör við öllu á milli himins og jarðar - skóla sem
frægur er fyrir allt annað en gagnrýna hugsun og efasemdir um ágæti eig-
in kenninga? Og hvað með Freud sjálfan? Var hann ekki gervivísinda-
maður sem þarflaust er að taka mark á? Eru kenningar hans ekki þar að
auki fjarstæðukenndar og á stundum skáldskap líkastar?"
Jafnvel þótt markmið mitt í þessari grein sé að huga að lífsspeki eða
heimssýn10 Freuds - en gagnrýni andmælandans beinist í reynd að sál-
greiningu Freuds - er vert að rannsaka réttmæti gagnrýninnar þar sem
heimssýn hans er vissulega byggð á niðurstöðum sálgreiningar. Ljóst er
að upplýstir menn munu aldrei treysta heimssýn gervivísindamanns.
Þetta á ekki síst við á íslandi þar sem fræði Freuds hafa átt erfitt upp-
dráttar og menn hafa af einhverjum ástæðum verið ginnkeyptir fyrir
gagnrýni á kenningar hans.* 11 Hér skiptir einnig miklu máli að Freud ætl-
ar sálgreiningu - eða aðferðum sem eru keimlíkar sálgreiningu - það
mikilvæga hlutverk að ala menn upp í að lifa samkvæmt forsendum
raunveruleikans. Sálgreining er þannig mikilvæg í því að greina og greiða
úr þeim vanda sem Freud telur nútímamanninn standa frammi fyrir.12
Freud hefur mátt þola harða gagnrýni vegna rannsóknaraðferða
sinna, kenninga og skýringa. Heimspekingar, sálfræðingar og fleiri
fræðimenn hafa gagnrýnt hann linnulaust í marga áratugi og sálgreining
hans hefur orðið tilefni til allskyns vangaveltna um aðferðir sálfræðinnar
10 Þær tvær bækur, sem hér eru einkum til umfjöllunar, eru oft nefndar „Welt-
anschauung“ bækur Freuds.
11 Greinarhöfundur minnist þess þegar hann sótti námskeið í sálfræði við Há-
skóla íslands hvernig lesin var og rædd sú gagnrýni sem fram hefur komið á
kenningar Freuds en lítið átt við frumritin sjálf. Svipaða nálgun má finna víða í
heimspekilegri umræðu um hann. Engu er líkara en margir fræðimenn vilji
ekki láta nemendur sína komast í náin kynni við Freud nema bólusetja þá
duglega fyrst með klisjum og heilaþvotti. Það er því sérlega lofsvert framtak
Hins íslenzka bókmenntafélags að gefa íslendingum kost á að rýna í nokkur
af frægustu ritum Freuds á íslensku. Þessi neikvæða umræða er þó ekki ein-
hlít. Sigurjón Björnsson hefur t.d. skrifað um Freud með öðrum hætti en hér
er lýst (sjá t.d. Sálkönnun og sállekningar, Hið íslenzka bókmenntafélag,
Reykjavík, 1983) og sama má segja um Símon Jóh. Ágústsson (sjá t.d. inngang
hans að Um sálgreiningu).
12 Þrátt fyrir þessar athugasemdir er rétt að benda á að margar af undirstöðunum
í heimssýn Freuds má réttlæta með öðrum rökum en þeim sem fást með sál-
greiningu. Margir heimspekingar og vísindamenn samtímans, sem ekki aðhyll-
ast kenningar Freuds, myndu t.d. samþykkja hugmyndir hans um trúarbrögð
sem og þá niðurstöðu að sjálf manns sé ekki algerlega aðskilið frá hinum ytri
raunveruleika.