Skírnir - 01.09.1994, Blaðsíða 235

SKÍRNIR
VALD ÁSTARINNAR
505
og oft skáldleg.22 Sálgreining Freuds er engu að síður vænleg undirstaða
raunsærrar lífssýnar því við notkun hennar er ekki horft framhjá þeirri
staðreynd að lífið, eins og maðurinn nemur það og upplifir daglega, er
flókið, torskilið og mótsagnakennt.
En það er mál að beina athyglinni aftur að lífsspeki Freuds og heims-
sýn og huga nánar að hinum siðferðilega þræði í hugsun hans.
Úr föburhúsum út íhib fjandsamiega líf
I Blekkingu trúarinnar kemst Freud svo að orði: „Sálkönnun er [...]
rannsóknaraðferð, hlutlaust tæki, líkt og örsmæðarreikningur" (49, let-
urbreyting er mín). Hann ítrekar víða í ritum sínum þá skoðun að sál-
greining sé hlutlaus um verðmæti, hvort heldur af trúarlegum eða sið-
ferðilegum toga. Með slíkum hlutleysisyfirlýsingum virðist Freud herða
enn frekar á þeirri afstöðu sinni að hann, eða sálgreining hans, veiti
mönnum enga leiðsögn um það hvert skuli halda. Þó er giska margt í rit-
um hans sem stangast á við þessa afstöðu og kallar á endurskoðun á
henni. Freud er t.d. ákaflega gagnrýninn á siðferði og siðferðishugsjónir
Vesturlandabúa og víða í ritum hans má finna umvandanir og siðferði-
legar ábendingar. Mestu skiptir þó að grunntónninn í mörgum ritum
hans er siðferðilegur. I Undir oki siðmenningar og Blekkingu trúarinnar
vakir t.d. fyrir honum að lýsa andlega hraustum einstaklingi sem getur
orðið nútímamönnum til fyrirmyndar í listinni að lifa. Ekki er hlaupið
að því að finna nafn á þennan nýja einstakling. Hann er um margt líkur
hinum æðrulausa og vitra Stóuspekingi og það er ákveðinn skyldleiki
með honum og ofurmenni Nietzsches. Þó trúir þessi nýi einstaklingur
ekki á heimssýn Stóumanna og er hvergi nærri eins einrænn eða heim-
spekilega sinnaður og ofurmenni Nietzsches.
Það einkennir helst þennan andlega upprétta mann Freuds að hann
gerir sér grein fyrir því hversu harður heimurinn er, hversu erfitt lífið er
og hversu lítil von er um hamingju, huggun, handleiðslu eða örugga
vissu. Honum tekst að horfast í augu við raunveruleikann með því að
vaxa upp úr blekkingum bernskunnar, standast þá freistingu að gangast
nýjum blekkingum á hönd en þó ekki síður með því að viðurkenna að
sérhver sannfæring hans, hversu sterk sem hún er, kunni að vera blekk-
ing. Róttæk sjálfsþekking hans felst í að hann skilur hversu djúpstæða
tilhneigingu hann hafi til að innleiða skynvillur og blekkingar í hugsun-
arhátt sinn og leitist á þann hátt við að laga veruleikann að óskum sínum.
Hann veit að hann verður sífellt að vera á varðbergi gagnvart slíkum til-
hneigingum með því að viðhalda og dýpka sjálfsþekkingu sína.
22 Freud sækir einnig meira til skálda og treystir innsæi þeirra betur en margir
aðrir sálfræðingar.