Skírnir - 01.09.1994, Qupperneq 239

SKÍRNIR
VALD ÁSTARINNAR
509
mannssálar. Þeir voru einnig þekktir fyrir róttæka gagnrýni á tilfinningar
enda töldu þeir langflestar tilfinningar ranga dóma um það sem er, eða er
ekki, í mannlegu valdi.27 Engu er líkara en Freud boði stóuspeki þótt
hann hafni þeim frumspekilegu undirstöðum sem liggja henni til grund-
vallar.
Skilja má afstöðu Freuds með tvennum hætti. I fyrsta lagi er hugsan-
legt að hann álíti að Stóumenn byggi aðferðir sínar á skynsamri sálfræði
þótt hann hafni frumspeki þeirra. Hins vegar má líta svo á að Freud setji
takmarkalaust traust á vísindi og vísindalega aðferð þar sem Stóumenn
treystu á guðlega forsjá og skynsemisaflið í veruleikanum. Þessi túlkun
liggur beint við því Freud ræðir opinskátt um að hinn nýi guð sé skyn-
semin - hin vísindalega skynsemi - sem sé að sönnu hvorki almáttugur
né algóður guð en nokkuð þrautgóður og þolinmóður. Því eins og fram
hefur komið taldi Freud rödd skynseminnar ekki þagna fyrr en hún
hefði fengið áheyrn - að skynsemin sigri að lokum (BT, 69).
Spyrja má hvort skynsemishyggja Freuds stangist ekki á við þá yfir-
lýsingu að hann veiti mönnum enga handleiðslu eða leiðsögn. Boðar
Freud ekki, þótt hann vilji ekki gangast við því, ný trúarbrögð sem veiti
örugga leiðsögn og huggun? Svarið við þeirri spurningu er bæði já og
nei. Hann hefur litla trú á því að almúginn - a.m.k. sá múgur manna sem
alinn hefur verið upp í guðsótta - geti lifað án trúarbragða og sú vantrú
hans er raunar ein helsta ástæða svartsýni hans fyrir hönd siðmenningar-
innar. I Blekkingu trúarinnar skrifar hann:
Menningin þarf lítið að óttast menntamenn og andans menn. Hjá
þeim breytast trúarlegar forsendur í veraldlegar forsendur að sið-
menntaðri hegðun hljóðlega. [...] Oðru máli gegnir um hinn mikla
múg ómenntaðra og undirokaðra manna sem hafa allar ástæður til
þess að vera óvinir menningarinnar. Meðan þeir vita ekki að fólk trú-
ir ekki lengur á Guð er allt í góðu gengi. En þeir hljóta að komast að
því jafnvel þó að þessi ritlingur minn verði ekki gefinn út. Og þeir
eru reiðubúnir að fallast á niðurstöður vísindalegrar hugsunar en án
þess þó að sú breyting hafi orðið hjá þeim sem vísindaleg hugsun
veldur hjá fólki. (61)
Freud óttast að hjá fjöldanum komi blind trú á skynsemina í stað blindr-
ar trúar á guðlega forsjá. Samkvæmt hugmyndum hans hefur sá sem trúir
27 Kenning Freuds um tilfinningar er í reynd ekki svo ýkja frábrugðin kenning-
um Stóumanna. Stóumenn töldu að flestar tilfinningar væru óskynsamar og
Freud hélt því fram að flestar - jafnvel allar - tilfinningar væru yfirfærðar til-
finningar og þess vegna óskynsamar í þeim skilningi að þær falli aldrei full-
komlega að þeim aðstæðum sem eru tilefni þeirra. Freud leit gjarnan á tilfinn-
ingar sem óuppgerð fortíðarvandamál.