Skírnir - 01.09.1994, Page 240
510
RÓBERT H. HARALDSSON
SKlRNIR
í blindni á skynsemina ekki orðið fyrir þeirri breytingu sem vísindaleg
hugsun veldur hjá fólki. Sú breyting felst í því að hinn skynsami maður
öðlast ákveðnar efasemdir um sjálfa skynsemina. Hann veit að hún er
ekki almáttug og niðurstöður hennar má sífellt draga í efa. Skynsemin
getur ekki látið rætast nema lítinn hluta af því sem trúarbrögðin lofa.
Hann veit líka að sjálfur grundvöllur skynseminnar kann að vera blekk-
ing. En jafnvel þótt hann uppgötvi að skynsemin ali af sér einhverjar
blekkingar þá verður sú uppgötvun honum ekki að falli: hann er vanur
því að sjá í gegnum og yfirstíga blekkingar, ekki síst vegna þess að hann
hefur yfirstigið blekkingar trúarinnar.
I lok bókarinnar Blekking trúarinnar staðhæfir Freud að vísindin séu
engin blekking og telur upp fimm rök máli sínu til stuðnings. I þeim
röksemdafærslum kemur skýrt fram að hann lítur á skynsemina sem
náttúrulegan búnað er þróast hafi í glímunni við náttúruna og við til-
raunir til að skilja hana. Skynsemin er því haganlega gerð - í reynd vold-
ugt afl í náttúrunni - þótt engin örugg trygging af því tagi sem trúar-
brögð þykjast veita sé fyrir óskeikulleika hennar eða því að hún sýni
okkur heiminn eins og hann er í raun. Freud tekst þannig að færa skyn-
semina niður af hinum guðdómlega stalli sínum án þess að lítillækka
hana.
Hinn andlega upprétti maður Freuds er að því leyti líkur ofurmenni
Nietzsches að sú raunsæja heimsmynd sem við honum blasir - þar sem
engan endanlegan tilgang eða merkingu er að finna - verður honum ekki
tilefni uppgjafar eða tómhyggju. Hún eflir þvert á móti með honum mátt
og sköpunargleði. Ymsum kann að koma á óvart að fyrirmyndareinstak-
lingi Freuds skuli í senn líkt við hið geðríka ofurmenni Nietzsches og
hinn rólynda vitring Stóumanna. Sumir öfgalausir túlkendur Nietzsches
hafa vakið athygli á því að ofurmennishugsjón hans sæki í reynd margt
til stóuspeki. Þeirra á meðal er Vilhjálmur Árnason en hann bendir þó á
að ofurmenni Nietzsches eigi sér líka „harða og hrokafulla hlið sem er
nánast andstæða æðruleysis og auðmýktar stóíkans“.28
Sú spurning vaknar óhjákvæmilega hvort venjulegir menn fái staðist
þá prófraun sem Freud ætlar hinum nýju einstaklingum að standast.
Hefur Freud ekki gert sig sekan um að setja fram hugsjón sem ómögu-
legt er að lifa eftir?29 Einkum hlýtur að verða erfitt fyrir hina nýju ein-
staklinga að tileinka sér þá skoðun að sjálf þeirra sé náttúrulegt fyrirbæri
28 Vilhjálmur Árnason, „Við rætur mannlegs siðferðis“, Skímir, 167. ár (vor
1993), s. 60. Af erlendum höfundum sem lagt hafa hvað mesta áherslu á hinn
stóíska þátt í heimspeki Nietzsches má nefna Mörthu Niissbaum; sjá „Pity
and Mercy: Nietzsche's Stoicism", í Nietzsche, Genealogy, Morality, ritstj.
Richard Schacht, University of California Press, Berkeley, 1994.
29 Freud gagnrýnir kristna menn fyrir að setja fram kærleiksboðorð sem enginn
getur farið eftir. Hér má einnig nefna annað vandamál sem blasir við hug-