Skírnir - 01.09.1994, Side 241

SKÍRNIR
VALD ÁSTARINNAR
511
sem renni að einhverju leyti saman við önnur náttúruleg fyrirbæri og að
tilvist þess sé háð ótal hendingum. Kannski verður þó erfiðast fyrir þá að
sætta sig við að sjálf þeirra geti liðið undir lok fullkomlega að
ástæhulausu, því ástæðulaust böl er mönnum þungbærast. Hvernig geta
dauðlegir menn þolað svo miskunnarlausa lífssýn?
Astin í náttúrunni og ástin í sibmenningunni
Ástin skýtur upp kollinum á öllum mikilvægustu stöðunum í Undir oki
sibmenningar. Fyrst þegar Freud nefnir hana er það til að minna á að að-
eins þegar ástarbríminn standi sem hæst geti mörkin milli sjálfs og ytri
heims máðst út. „Ástfanginn maður getur lýst því yfir í trássi við skiln-
ingarvit sín, að „ég“ og „þú“ séu eitt og verið reiðubúinn að hegða sér
samkvæmt því“ (15). Næst þegar hann ræðir um ástina segir hann að ef
til vill komist hún „nær markinu [að veita hamingju] en nokkur önnur
viðleitni" (28). Ástin, ásamt vinnuþörf mannsins, er sögð undirstaða
samfélagsins (43). Síðar í bókinni kemur í ljós að hún er mikilvægari af
þessum tveimur undirstöðum (45) því nauðsynin ein, „hagræði samvinn-
unnar“, tryggir ekki samstöðu meðal manna (62). Ástinni er ennfremur
eignuð rík hlutdeild í uppruna samviskunnar og óumflýjanleika sektar-
kenndarinnar (72). Siðmenningunni er lýst sem ferli í þágu Erosar, lífinu
sem vígvelli þar sem ástarguðinn Eros og eyðileggingaröfl dauðans heyi
eilíft stríð sitt. Ástin leikur því lykilhlutverk í lífsskilningi og heimssýn
Freuds.
Lesanda Freuds hlýtur því að koma töluvert á óvart hvernig hann
leiðir ástina inn í umræðuna í Undir oki siðmenningar. Engu er líkara en
hún komi inn bakdyramegin eftir að hafa árangurslaust bankað upp á
nokkrum sinnum. í fyrsta sinn sem Freud ræðir um ástina að einhverju
marki í bókinni segir hann: „Ég hygg ekki að ég hafi talið svo tæmandi
sé allar aðferðir, sem menn nota til að leita hamingju eða bægja burt
þjáningum. [...] Einnar aðferðar hef ég látið ógetið. Það er þó ekki af
gleymsku" (27-28). I ljós kemur að „aðferð" þessi er sjálf ástin, árang-
ursríkasta viðleitnin! Freud finnur strax ástæðu til að fella niður tal um
ástina en bendir þó á að sitthvað fleira þurfi um hana að segja enda muni
hann taka upp þráðinn að nýju síðar. Þegar Freud efnir það loforð bend-
ir hann á að ástin sé ein af undirstöðum menningarinnar og því sé rétt-
myndafræði Freuds: Hann gagnrýnir þá heimspekinga sem sett hafa fram
nytjarök fyrir tilvist guðs og bendir á að þessi rök séu svo langsótt og torskilin
að hinn venjulegi maður á götunni geti aldrei tileinkað sér þau. Hins vegar má
spyrja hvort hinn „venjulegi maður á götunni" hafi meiri möguleika á að til-
einka sér hin flóknu nytjarök sem Freud færir fram til stuðnings skynseminni.
Vafalítið myndi Freud benda hér á að allir menn geti séð hvílíkum árangri hin
vísindalega skynsemi hafi náð á flestum sviðum mannlífsins.