Skírnir - 01.09.1994, Síða 246

516
RÓBERT H. HARALDSSON
SKÍRNIR
einnig merkja það sem skilur á milli hins andlega upprétta einstaklings
Freuds og ofurmennis Nietzsches. Sá síðarnefndi er skapandi listamaður
sem forðast áhrif annarra og gýs af og til líkt og einmanalegt eldfjall.34
Hinn nýi einstaklingur Freuds er hins vegar vísindamaður sem þarfnast
annarra vísindamanna því hverjum einstökum vísindamanni auðnast að
uppgötva aðeins lítinn hluta af heimsmynd vísindanna.
Ef hugað er að tengslum ástar og skynsemi í verkum Freuds sést
einnig að hann boðar ekki róttæka skynsemishyggju. Hann veit að „jafn-
vel heilbrigðir [einstaklingar] geta ekki stjórnað þaðinu [þar sem ástríð-
urnar krauma] nema að vissu marki. Sé meira krafist af manni, rís hann
upp gegn því, með honum þróast taugaveiklun eða hann verður vansæll"
(81). Markmið Freuds er því hvorki að svínbeygja tilfinningaeðli manns-
ins undir stjórn skynseminnar né að beita vitsmunum til að útrýma
ástríðum. Slíkt myndi ekki aðeins gera einstaklinginn vansælan heldur
grafa undan öllu starfi skynseminnar. Freud rökstyddi sennilega þessa
skoðun með því að benda á að skynsemin fái orku sína frá eðlishvötum
ástarinnar; ef þeirri orkuuppsprettu er útrýmt, fer skynsemin sömu leið.
Samkvæmt túlkun minni á hugmyndum Freuds er ljóst að skynsemin
fær einnig heilmikið af mannviti sínu frá ástinni. Tengsl ástar og skyn-
semi eru í reynd svo náin - ástin leiðréttir skynsemina og skynsemin ást-
ina - að varasamt er að gera of skarpan greinarmun þar á. Ef til vill er
kjarni málsins þessi: Ástin er gömul skynsemi og skynsemin ný tegund
af ást.
Einhver kynni að draga þá ályktun af ofangreindum hugleiðingum
að Freud boði óhefta félagshyggju sem vanræki kröfur einstaklingsins.
Vert er að skoða hugmyndir Freuds um ástina nánar til að girða fyrir
þann misskilning. Raunar er gagnrýni hans á þá sem boða allsherjar
mannást í hnotskurn sú að þeir gleymi einstaklingnum og kröfum hans
og horfi framhjá því hvernig ástin - eða val ástarviðfanga - feli í sér við-
leitni einstaklingsins til að endurskapa sjálfan sig. Á einum stað í Undir
oki siðmenningar þar sem Freud gagnrýnir kærleiksboðorð kristninnar -
sem hann telur í reynd miklu eldra kristindómi - segir hann:
Ást mín er mér mikils virði og ekki skyldi ég kasta henni á glæ íhug-
unarlaust. Hún leggur mér skyldur á herðar, og ég þarf að vera reiðu-
búinn að færa nokkrar fórnir til þess að geta gegnt þeim. (50, letur-
breyting er mín)
Hann útskýrir því miður ekki hvaða skyldur þetta eru né við hverja þær
séu. Vafalítið telur hann að maður eigi þessum skyldum að gegna við þá
34 Hér er þó e.t.v. aðeins um áherslumun að ræða því ofurmenni Nietzsches er í
reynd ekki eins andfélagslegt og margir túlkendur hans vilja vera láta.