Skírnir - 01.09.1994, Side 255

SKÍRNIR
HAMINGJAN, SIÐFERÐIÐ, LÖGMÁLIÐ
525
Skyld þessu siðaboði er sú krafa að þátttakendur í rökræðu megi
ekki hlutgera hver annan. Ef við beitum ævinlega orsakaskýringum á
yrðingar viðmælenda okkar þá meðhöndlum við þá sem hluti, ekki sjálf-
ráða verur („hlutgerum" þá). Hugsum okkur að Gunna segi „konur eru
kúgaðar“. Þá myndum við skýra þessa yrðingu að bragði, t.d. með því að
segja mælandann geðvonda kerlingu á breytingaraldrinum. Og Gunna
myndi sjálfsagt launa okkur lambið gráa með því að segja köpuryrði
okkar dæmi um karlrembu af versta tæi. Slíkt hnútukast getur ekki talist
rökræða. Af því leiðir að ein meginregla rökræðunnar hlýtur að vera sú
að okkur beri að skilja yrðingar fremur en að skýra þær hvatir sem að
baki þeim kunna að liggja. Og það að skilja viðmælendur okkar fremur
en að skýra atferli þeirra er stofnskylt því að meðhöndla þá sem tak-
mark, ekki tæki.
Og þá sjá Kant-fróðir menn hvernig þeir Habermas og vopnabróðir
hans Karl-Otto Apel beita kenningum Immanuels Kants við greiningu
sína á rökræðuhugtakinu. Kant skipaði nefnilega sjálfræði í öndvegi sið-
fræðinnar og sagði að við mættum ekki meðhöndla aðra og okkur sjálf
einvörðungu sem tæki.
En hvað koma þessar pælingar kjörræðustöðunni við? Svarið við
þessari spurningu er einfalt: Kjörræðustaða er ástand þar sem m.a. ríkir
fullkomið tjáningarfrelsi og menn virða sjálfræði hver annars. Kjörræðu-
staðan er byggð inn í rökræðuna því rökræðendur eru röklega knúnir til
að meðhöndla hver annan sem sjálfráða væru og virða tjáningarfrelsið.11
Habermas og Apel telja siðaboð rökræðunnar algild. Við getum ekki
gagnrýnt þessi siðaboð án þess að samsinna þeim í reynd. Því sá sem
gagnrýnir eitthvað er í raun þátttakandi í rökræðu og beygir sig því í
reynd undir siðaboð hennar. Habermas og Apel eru því siðferðilegir lög-
málssinnar en samkvæmt lögmálshyggjunni eru algildar reglur undir-
stöður siðferðisins. Dæmi um slíkar reglur eða lögmál eru boðorð Biblí-
unnar.
En gilda siðaboð rökræðunnar fyrir menn sem þegja þunnu hljóði en
andæfa boðunum í launhelgum hugans? Þessari spurningu svara rök-
ræðusiðfræðingarnir játandi. Þeir þöglu eru bundnir á klafa boðanna því
hugsun er innra samtal. Sú hugmynd er reyndar ættuð frá Platoni enda
segja sannfróðir að vestræn heimspeki sé safn neðanmálsgreina við rit-
verk hans!
11 Jíirgen Habermas, „Vorbereitende Bemerkungen zu einer Theorie der komm-
unikativen Kompetenz." í Habermas og Niklas Luhmann: Theorie der Ge-
sellschaft oder Sozialtechnologie. Frankfurt a.M. 1971, bls. 118, 122 og 140.
Kristján vitnar reyndar I enska þýðingu greinarinnar en hefur greinilega lesið
hana eins og fjandinn biblíuna. Það fylgir svo sögunni að Habermas hefur fág-
að kenningu sína á undanförnum árum. Sjá ennfremur Stefán Snævarr, Kritikk
av den kommunikative fornuft (Prófritgerð). Osló 1986, bls. 47-50.