Skírnir - 01.09.1994, Síða 258

528
STEFÁN SNÆVARR
SKÍRNIR
En vörn Kristjáns fyrir nytjastefnu er engan veginn skotheld. Til
dæmis láist Kristjáni að verja hana gegn lögmálssinnum sem telja
nytjapælingar andstæðar öllu siðferði. Leikslokahyggjan er lokleysa,
segja þessir andskotar nytjastefnunnar. Siðferðið er nefnilega svið þess
sem ætti að vera, ekki þess sem er. Því geta staðreyndir um afleiðingar
gjörða („leikslok") aldrei ákvarðað siðlegt réttmæti. Jafnvel þótt satt
kunni að vera að hvalveiðar geri mannskepnuna óumræðanlega ham-
ingjusama er ekki þar með sagt að þær séu siðferðilega réttlætanlegar.
Siðferðilegu niðurstöðuna „það á að stunda hvalveiðar“ leiðir ekki rök-
lega af staðhæfingunni „hvalveiðar gera menn hamingjusama". Rök-
hendur eru nefnilega þeirrar náttúru að niðurstaðan getur ekki innihald-
ið neitt sem ekki er þegar gefið í forsendunum. Og við sjáum að í for-
sendunni „hvalveiðar gera menn hamingjusama" er ekki að finna auka-
tekið orð um hvað beri að gera. Ef við aftur á móti bætum við annarri
forsendu „það á að gera menn hamingjusama" gengur rökhendan upp.
Af forsendunum „hvalveiðar gera menn hamingjusama" og „það á að
gera menn hamingjusama“ leiðir „það á að stunda hvalveiðar".
Lögmálssinninn bendir á að nýja forsendan kveði á um að ákveðið
lögmál sé réttmætt, það að stuðla beri að hamingju. Og án tilvísunar til
slíkra lögmála eru siðferðilegar rökleiðslur út í hött.
En björninn er ekki unninn enn. Lögmálssinninn verður að sýna
fram á að siðaboð séu algild, ekki skilyrt, vilji hann sanna að lögmálið sé
grundvöllur siðferðisins. Það getur hann reynt með eftirfarandi rök-
færslu: Hugsum okkur nú að siðaboð séu skilyrt. Þá myndi eftirfarandi
vera dæmi um siðaboð: „Ef eignarétturinn eykur velsæld manna ber að
virða hann.“ En sá er hængurinn á að eðli sínu samkvæmt kveða siðaboð
á um réttmæti markmiða, ekki ágæti leiða. Og í skilyrta siðaboðinu segir
aðeins að vilji menn aukna velsæld þá er virðing fyrir eignarétti góð leið
að því marki. Ekki aukatekið orð um ágæti markmiðsins, þess að auka
velsæld manna. Siðaboð geta því ekki verið skilyrt, þau hljóta að vera al-
gild lögmál.
Nú kann einhver að segja að ef lögmálin hvíla ekki á reynsluþekk-
ingu hljóti siðferðið að vera handan skynsemi. Oldungis ekki, segir höf-
uðpostuli lögmálshyggjunnar, Immanuel Kant. Til er siðferðileg skyn-
semi, annarrar rótar en sú raunvísindalega. Lögmál raunvísindanna er
ævinlega skilyrt, gagnstætt þeim siðferðilegu. Gott dæmi um fyrrnefnd
lögmál er „ef málmur er hitaður, þenst hann út“. Reynslan sker úr um
sannleiksgildi slíkra staðhæfinga, rökhugsun um ágæti siðaboða.
Lítum nú á dæmi um það hvernig Kant beitir rökhugsun til að meta
gildi meintra siðaboða. Segjum að menn teldu siðferðilega rétt að leyfa
þjófnað. Þá yrði öllum frjálst að kasta eign sinni á allt sem hugurinn
girnist. En nú merkir „þjófnaður" ekkert annað en „brot á eignarétti".
Og megi menn leggja hald sitt á hvaðeina þá hverfur eignarétturinn. En
þá er ekki hægt að segja að þeir steli! Því er röklega útilokað að hægt sé