Skírnir - 01.09.1994, Síða 263

SKÍRNIR
HAMINGJAN, SIÐFERÐIÐ, LÖGMÁLIÐ
533
Reyndar er vel hægt að samsinna (Sl) án þess að vera nytjasinni. Til
dæmis telja rökræðusiðfræðingarnir mannlega hagsmuni vera efnivið
siðferðilegrar umræðu. En lögmál rökræðunnar virka eins og skilvinda í
þessari rökræðu. Tómt mál er að segja „það á að meðhöndla menn sem
væru þeir ósjálfráða, því það stuðlar að bættri samstillingu hagsmuna“.
Sá sem segir þetta tekur í raun þátt í rökræðu og viðurkennir því í reynd
ágæti sjálfræðishugsjónarinnar. Tillaga hans fellur því um sjálfa sig, skil-
vindan hreinsar hana burt.
Þau siðaboð ein eru réttmæt sem menn geta sæst á í opinni umræðu
að þjóni hagsmunum allra svo fremi þau ekki brjóti í bága við meginregl-
ur rökræðunnar.19 Nytjastefnumenn hafa því engan einkarétt á því að
setja mannlega hagsmuni í brennidepil siðferðisins.
Af framansögðu verður ekki annað séð en að nytjasinnar byggi hús
sitt á sandi og að undirstöður lögmálshyggju séu öllu traustari. En ekki
má skilja orð mín svo að ég telji stoðirnar altraustar. Rökræðusiðfræðin
er e.t.v. nokkuð langsótt og hefðbundin lögmálshyggja í „formalískara"
lagi. Lögmálin sem slík eru inntaksrýr og veita okkur litla leiðsögn er við
stöndum frammi fyrir siðferðisvanda. Til dæmis hjálpar lögmálið „lækni
ber að bjarga lífi“ ekki lækninum er hann stendur frammi fyrir þeim
vanda hvort hann eigi að eyða fóstri eða láta móðurina deyja. Meinið er
að ekki er til nein regla fyrir því hvernig beita eigi reglum, allra síst siða-
reglunni „lækni ber að bjarga lífi“. Læknirinn verður að treysta á eigin
dómgreind, innsýn sína í þessar sérstöku aðstæður. Því eins og Vilhjálm-
ur Árnason segir: „Siðferðileg lögmál án aðstæðubundinnar dómgreind-
ar eru innantóm, en siðferðilegt innsæi án þekkingar á almennum skyld-
um og verðmætum er blint".20
Sjálf og samfélag
Kristján telur frjótt að líkja tilurð samfélagsins við sáttargjörð einstak-
linga (bls. 29). Það er sem samfélagið hvíli á sáttum um leikreglur, segja
sáttmálasinnar. En ljóst má vera að menn geta ekki komið sér saman um
leikreglur nema aðrar reglur marki sáttargjörðinni farveg. Menn geta
ekki gert með sér sáttmála nema þeir geti gefið loforð um að halda regl-
urnar. Og það þýðir að sáttmálinn hvílir á öðrum sáttmála, sættum um
19 Júrgen Habermas: Moralbewujksein nnd. kommunikatives Handeln, bls. 75-
76.
20 Vilhjálmur Árnason: Sidfrœði lífs og dauða. Reykjavík 1993, bls. 42.
Kant voru þessi vandkvæði lögmálshyggjunnar fullljós. Hann taldi að-
stæðubundna dómgreind ómissandi hverjum þeim sem vill beita siðareglu. En
hann gerði sér e.t.v. ekki grein fyrir þeim möguleika að lögmálin kynnu að
vera lítið annað en þumalfingursreglur. Charles Larmore ræðir þessi mál í bók
sinni Patterns of Moral Complexity. Cambridge 1988.