Skírnir - 01.09.1994, Page 264
534
STEFÁN SNÆVARR
SKlRNIR
að orð skuli standa. Og samkomulagið um að loforð beri að halda hlýtur
að hvíla á enn öðrum sáttmála og svo koll af kolli. Sáttmálahyggjan leiðir
því til vítarunu („infinite regress") og er því lokleysa.21
Sáttmálahyggjan hefur að forsendu að fyrst hafi orðið til fullmótaðir
einstaklingar sem síðan hafi stofnað til samfélags. En bæði reynslan og
rökvísin sýna að þessi kenning er út í hött. Börn sem hafa alið allan aldur
sinn í óbyggðum hegða sér sem dýr væru, eru málvana og því sjálfsvana.
Einstaklingsmótun er félagsmótun, segja þeir Habermas og George Her-
bert Mead einum rómi. Utburðirnir eru ekki einstaklingar enda ekki ald-
ir upp í mannlegu samfélagi.
Mead segir að sjálfsvitund sé fólgin í því að „ég“ viti af „mér“. Og
„ég“ get því aðeins vitað af mér ef ég get séð sjálfan mig með augum ann-
arra.22 Án samfélags engin sjálfsvitund!
Rétt eins og Wittgenstein telur Habermas mál og sjálf nátengd, málið
félagslegt. Og sé sjálíið málrænt og málið félagslegt er útilokað að telja
einstaklinginn (sjálfið) upprunalegri en samfélagið.23
Engu líkara er en að þeir félagarnir Habermas og Mead þekki fleygar
ljóðlínur Einars Benediktssonar
Maðurinn einn er ei nema hálfur
með öðrum er hann meiri en hann sjálfur24
Skáldjöfurinn íslenski skynjar að sjálf og samfélag eru ofin hvort inn í
annað. Og ef hugtakið „samfélag“ er auk þessa samslungið siðferðishug-
takinu þá eru hugtökin „sjálf“ og „siðferði" röktengd. Af því leiðir að
Kristján hefur á röngu að standa er hann segir að við getum valið að ger-
ast siðleysingjar. Að vera maður, hafa sjálf, er að vera siðferðisvera. Og
hafi rökræðusiðfræðin nokkuð til síns máls þá er siðleysingsgreyið
bundið á klafa siðferðisins er það hugsar ljótar hugsanir í einrúmi. „Þótt
þú langförull legðir“, þótt siðleysinginn flýi til fjalla þá eru mannfélag og
siðaboð með í för. Orð og æði siðleysingjans stangast á, hann er ekki
samkvæmur sjálfum sér.
21 Þessi rökfærsla mun ættuð frá Emile Durkheim, franska félagsfræðingnum.
Sjá Peter Nafstad: Sosialfilosofi. Lillehammer 1985.
22 George Herbert Mead: Mind, Self and Society. Chicago 1934, bls. 173-178.
Mead (1863-1932) var bandarískur félagssálfræðingur og fylgismaður verk-
speki (pragmatisma). Hann var einn af ættfeðrum rökræðusiðfræðinnar.
23 Jiirgen Habermas: Theorie des kommunikativen Handelns. Bd. II, bls. 11-69.
Habermas lítur ekki á manninn sem tannhjól í samfélagsvélinni, öðru nær.
Samfélagið er ekkert án einstaklinganna, einstaklingarnir ekkert án samfélags-
ins. Bæði sjálf og samfélag eru afsprengi samræðunnar.
24 Einar Benediktsson: „Fákar.“ I Ljóðspeglum. Ritstj. Kolbrún Sigurðardóttir,
Sverrir Guðjónsson og Þórdís Mósesdóttir. Reykjavík 1989, bls. 61-62.