Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2001, Blaðsíða 51

íslands þúsund ár
Formsöguleg greining
Sálmurinn er gjarnan flokkaður sem angurljóð lýðsins, í samræmi við hina
formsögulegu greiningaraðferð Gunkels, sem segja má að hafi verið næsta ein-
ráð í sálmarannsóknum frá því upp úr 1920 og fram yfir 1990. Miðar sú að-
ferð að því að finna upphaflega notkun einstakra sálma í trúarlífi hins ísra-
elska þjóðfélags Gamla testamentisins eða „Sitz im Leben“ eins og Gunkel
nefndi það. Þannig benda upphafsorðin „Drottinn þú hefir verið oss athvarf ‘
til þess að það sé ekki bara einn maður sem talar og gætu þessi upphafsorð
því bent til notkunar sálmsins í helgihaldi hins hebreska safnaðar og uppruna
sálmsins í guðsþjónustunni.
Angurljóðin tjá yfirleitt harm og örvæntingu þar sem óvinir koma mikið
við sögu og ekki síst hinn hinsti óvinur, þ.e. dauðinn sjálfur. Oft stafar líka
angistin eða harmurinn af því að Guð virðist fjarlægur eða hann svarar ekki.
Hér er raunar ekkert minnst á óvini eða fjandmenn en í þess stað er áherslan
á hverfulleika mannsins og hann tengdur reiði Guðs. Ævidagar mannsins „líða
í skyndi og vér fljúgum burt“ (v. 10).
Ýmislegt bendir til þess að sálmurinn sé samsettur úr upphaflega að-
skildum þáttum og hann getur tæpast talist dæmigert angurljóð. Raunar hélt
hinn kunni gamlatestamentisfræðingur Gerhard von Rad (1901-1971) því stað-
fastlega fram í fyrirlestri árið 1963 að ekki væri unnt að rekja upphaf þessa
sálms til helgihaldsins.4 Benti von Rad í stað þess á skyldleika sálmsins við
Prédikarann (sbr. orðin „og dýrasta hnossið er mæða og hégómi“) og flokk-
aði sálminn sem spekisálm.
Niðurstaða mín um þetta efni er frekar sú að kannast við að sálmurinn fell-
ur ekki sérlega vel að neinum helstu flokkum greiningarkerfis Gunkels.
Skyldleikinn er þó tvímælalaust mestur við angurljóðin. í 13. versi er t.d að
finna orðalag sem er mjög dæmigert fyrir angurljóðin, svo sem „snú þú aft-
ur“ og spurninguna: „hversu lengi?“ Sama er að segja um 15. versið: „Veit
oss gleði í stað daga þeirra, er þú hefir lægt oss.“ Hins vegar er ekki auð-
velt að skera úr um hvert tilefni harmsins er. Ekki verður heldur horft fram-
hjá spekistefjunum í sálminum, eins og von Rad hefur bent á. Eðlilegast virð-
ist mér því að tala um sálminn sem angurljóð lýðsins, sem ekki sé mjög dæmi-
gert og innihaldi meðal annars spekistef.
4 Fyrirlestur þessi er birtur í bók von Rads, God at Work in Israel. Abingdon, Nashville,
1981: 210-223. Hún kom upphaflega út á þýsku árið 1974 hjá Neukirchener Verlag und-
ir heitinu Gottes Wirken in Israel. Norðmaðurinn Sigmund Mowinckel (1884-1965) var
áhrifamesti talsmaður þeirrar kenningar að flestir sálmar Saltarans ættu rætur sínar í
helgihaldinu, hefðu beinlínis verið samdir til notkunar í guðsþjónustu hinna fomu Israels-
manna. Sjá S. Mowinckel, The Psalms in Israel’s Worship. Basil Blackwell. Oxford 1982.
49