Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2002, Blaðsíða 39

Spinoza og spegillinn
heilagan Anselm erkibiskupi í Kantaraborg (1033—1109)21 sem setti fram
hin verufræðilegu rök fyrir tilveru guðs.22
Engu að síður þá telur Copleston að Spinoza snúi baki við hefð skóla-
spekinnar með því að halda því fram að endanlæg fyrirbæri hljóti að standa
í beinu framhaldi af hinu óendanlega efni (substance). Aðeins þetta efni er
sinnar eigin orsakar og verður ekki skýrt með tilliti til nokkurs annars fyrir-
bæris! Eiginleikar (attributes) þess og breytingar (modifications) verða ekki
raktar til nokkurra utanaðkomandi áreita, eins og Copleston greinir réttilega
frá, og tilvera (existence) efnisins er þar með hluti af eðli (essence) þess.23.
Og í framhaldi af þessu bendir Copleston á að ekki sé verufræðilegur (onto-
logical) munur á náttúrunni (nature) og guði24 með tilvísan til orða Spinoza
þar sem hann segir: Hvaðeina sem er til, er í guði, það er ekkert til né er
mögulegt að ímynda sér nokkurn hlut án guðs (Siðfrœði 1: P15).
í kaflanum um guð í Siðfrœði sinni setur Spinoza fram eftirfarandi full-
yrðingu sem minnir sterklega á forsendur hl. Anselms (sem Descartes endur-
speglar í öðru samhengi en að ofan greinir):
21 Ibid., 213.
22 Sjá t.d., John Hick ritstj., The Existence of God: From Plato to A. J. Ayer on the Question 'Does
God Exist? ’, Readings Selected, Edited, and Furnished with an Introductory Essay by John Hick
(Problems of Philosophy Series; New York, NY & London: MacMillan, 1964), 23-30. Hick bendir
á að Descartes hafi endurvakið sömu rök öldum síðar en í nýrri framsetningu, ibid., 33-37.
Immanuel Kant (1724-1804) setti fram rök gegn verufræðilegum rökum fyrir tilveru guðs seni Hick
hefir ennfremur tekið með í samantekt sinni, ibid., 40-47. Prófessor Þorsteinn Gylfason hefir bent
höfundi á umfjöllun G. E. M. [Elizabeth] Anscombe (1919-2001) á rökum hl. Anselms fyrir tilveru
guðs. Á meðal þess síðasta sem hún skrifaði var grein þar sem hún gagnrýnir útgáfur af Proslogion
(2) eftir hl. Anselm. Á grundvelli síns eigin lesturs heldur Anscombe því fram að gagnrýni Kants
eigi alls ekki við rök hl. Anselms þar eð rök hans fjalli ekki um tilveru á grundvelli eiginleika fyrir-
bæra, „Russelm or Anselm," The Philosophical Quarterly 43/4 (October 1993): 500-504.
23 Copleston, History of Philosophy, 215-216. Hugtökin um eðli (essence), tilveru (existence), og
efhi/guð (substance) eiga rætur sínar i skólaspekinni en samband efnis og eiginleika (attributes) í
hugsun Descartes að áliti Copleston, ibid., 216. Um hugmyndir skólaspekinnar varðandi eðli,
tilveru, og efni (guð) má lesa í verkum hl. Tómasar frá Aqvínó t.d. í Thomas Gilby ritstj. og þýð.,
St. Thomas Aquinas. Philosophical Texts (London & New York, NY: Oxford University Press,
1951), 36-97; um hugmyndir Descartes um samband efnis/guðs og eiginleika má lesa í verkum
hans sjálfs t.d. í Elizabeth Haldane þýð., The Philosophical Works of Descartes, 2 Vols. (endurb.
útg.; Cambridge: At the University Press, 1931 [1911]). Hugleiðingar um frumspeki er að finna í
fýrra bindinu (131-199) og athugasemdir og andmæli við þessu kveri í síðara bindinu ásamt
viðbrögðum Descartes (1-344]. íslensk þýðing Hugleiðinganna efir René Descartes hefir nýlega
litið dagsins ljós í Þorsteinn Gylfason þýð., Hugleiðingar um frumspeki (Lærdómsrit bókmen-
ntafélagsins; Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2001).
24 Ibid., 217. Ólíkt Spinoza, segir Copleston, þá er í skólaspekinni haldið fram að guð og dauðleg
fyrirbæri séu ósamræmanleg í þeim skilningi að tilvera dauðlegra fyrirbæra bæti engu við
ódauðleik og fullkomnun guðs, ibid., 217 n. 2.
37