Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2002, Qupperneq 53

Nútíminn og Itefðir í hnattvœddum heimi
bók Europe and the People without History (1982) að þessi áhersla endur-
speglist til dæmis í kenningu Ferdinand Tönnies um þróun samfélaga frá
Gemeinschaft yfir í Gesellschaft, sem og í aðgreiningu Emile Durkheim,
hins mikilvæga læriföður mannfræði og félagsfræði, á vélrænni og lífrænni
samkennd. Þessar hugmyndir voru bakgrunnur kenningarinnar um nútíma-
væðingu (modernization theory) sem reyndi að útskýra og gefa forskrift að
breytingu hefðbundinna lífshátta yfir í nútíma.2 Slík tvískipting í hefðbundið
annars vegar og nútímalegt hins vegar gerir ósýnileg bæði raunveruleg tengsl
og sögu samfélaga.
Umræða um hnattvæðingu hefur verið ráðandi stef í fræðilegri umræðu
síðasta áratugar og virðist við fýrstu sýn að mörgu leyti fela í sér fráhvarf frá
slíkum andstæðum. Hugtakið sem í almennri notkun vísar oft til aukins flæðis
fjármagns og fólks undirstrikar tengsl í tíma og rúmi. Umræða um
hnattvæðingu snerist þó lengi vel um aukna einsleitni samfélaga og oft mátti
lesa milli línanna svipaða þróunaráherslu og í kenningunni um nútímavæð-
ingu. í auknum mæli hafa fræðimenn farið að skoða samspil staðbundinna og
hnattvæddra fyrirbæra3 og þrátt fyrir að enn sé deilt um að hvaða marki
hnattvæðing sé Vesturlandavæðing má segja að aukin áhersla sé lögð á
hnattvæðingu sem ferli sem feli í sér samþættingu svæðisbundinna breytinga
og hnattvæddra fyrirbæra sem eru ekki fyrirsjáanlegar eða fylgja nauðsynlega
sama farvegi. Að sama skapi hafa aðrir gagnrýnt þá sýn að hnattvæðing sé
nýtt fyrirbæri og bent á að hugtakið geri lítið úr þeim miklu tengslum og
fólksflutningum sem hafa einkennt söguna á síðustu öldum.4 Ef við ýtum til
hliðar að sinni deilum fræðimanna um hvort hnattvæðing sé í sjálfú sér nýtt
fýrirbæri - umheimurinn hefúr verið samtengdur í mjög langan tíma - má
segja að hugakið undirstriki mikilvægi þess að skoða tengsl og tengslanet, að
skoða heiminn sem tengda heild, ekki sem mislita, vel afmarkaða flekki á
korti. Það er þó ekki fullnægjandi að skoða eingöngu áhrif hnattvæddra fyrir-
bæra á líf fólks á afmörkuðum svæðum, heldur er ákall June Nash5 um mikil-
vægi þess að skoða andóf hnattvæðingar löngu tímabært. Það er nauðsynlegt
að líta ekki á fólk sem óvirka hluti sem þessi ferli móta heldur sem gerendur
sem skapa ný rými til margvíslegrar mótspymu og sköpunar. A sama tíma og
hnattvæðing hefúr aukið jaðarstöðu margra hópa hefúr hún einnig skapað
vettvang fyrir virkari samstöðu og mótspyrnu. Umræða mín hér mun í
samhengi við hnattvæðingu fyrst og fremst undirstrika áhrif hnattvæddra
2 Ferguson 1997.
3 Sklair 1999; Tsing 2000:352.
4 Cooper2001.
5 Nash 2001.
51