Jökull - 01.12.1972, Qupperneq 14

Tröllagígar og Tröllahraim
A. Gosið í Tröllagígum 1862—1864
SIGURÐUR ÞÓRARI NSSON,
RAUNVÍSINDASTOFNUN HASKOLANS, REYKJAVÍK
INNGANGSORÐ
ÁSur en Þorvaldur Thoroddsen fékk slag og
lagSist banaleguna, 3. des. 1920, hafði hann
fullbúið til prentunar ritgerð, sem hann nefndi
Eldgos í Vatnajökli. Kafla um eldgos í Vatna-
jökli, hliðstæða þessari ritgerð, er að finna í
hinni klassísku eldfjallasögu Þorvalds, Die Ge-
schichte der islándischen Vulkane! sem mun
hafa verið fullsamin 1912, þótt ekki kæmi hún
á prent fyrr en 1925, að honum látnum. Is-
lenzka ritgerðin er þó mun ítarlegri en kaflinn
í eldfjallasögunni. Hún nær fram til Skeiðarár-
hlaupsins 1913. Þessa ritgerð birti Bogi Th.
Melsted, ásamt þremur öðrum ritgerðum eftir
Þorvald, undir samheitinu Fjórar ritgjörðir
(Thoroddsen 1924).
Meðal þeirra eldgosa, sem 'ritgerð Þorvalds
fjallar um, er gos, sem hófst mánudaginn 30.
júní 1862 og lauk, að öllum líkindum, ekki fyrr
en síðla hausts 1864. Er það þá þriðja lengsta
eldgos, sem vitað er um, að orðið hafi á Islandi
síðan sögur hófust. Aðeins Mývatnseldar og
Surtseyjargosið stóðu lengur.
Þorvaldur segir í íslenzku ritgerðinni (bls. 17)
gos þetta hafa verið „í Vatnajökli, einhvers stað-
ar upp af Síðujökli, þó norðar en vanalegar
eldstöðvar við Grímsvötn". í eldfjallasögunni
stendur (bls. 88), að það hafi verið „im Vatna-
jökull, vermutlich irgendwo im Sídujökull, aber
wahrscheinlich nördlicher als Grímsvötn".
Veturinn 1945/46 vann ég nokkuð að saman-
tekt um gos í Vatnajökli. Var þetta verk unnið
að tilmælum Steinþórs Sigurðssonar, er þá var
framkvæmdastjóri Rannsóknaráðs ríkisins, og
var að undirbúa þann leiðangur til Gríms-
vatna, sem farið var í undir hans stjórn sum-
arið 1946, en ég var einn þátttakenda í þess-
um leiðangri. Er ég fór að lesa mér til um
1 2 JÖKULL 22. ÁR
gosið 1862—64, komst ég brátt að þeirri niður-
stöðu, að þetta gos hefði alls ekki verið í
Vatnajökli, heldur vestan hans, og að í því gosi
hefði brunnið það hraun, er nú nefnist Trölla-
hraun. Síðan hefur mér leikið hugur á að kom-
ast að þessu hrauni, en ekki hefur orðið af því
fyrr en undir ágústlok 1971, er ég skrapp þang-
að ásamt Guðmundi E. Sigvaldasyni, jarðefna-
fræðingi, Flalldóri Olafssyni, rennismið og
jöklamanni, og Níels Óskarssyni, aðstoðar-
manni á Jarðvísindastofu Raunvísindastofnun-
ar. í þessari ferð ókum við að hrauninu rétt
norðaustur af drang þeim, er ber við loft frá
Jökulheimum séð, og nefnist Dór. Við könnuð-
um gígaröð þá, sem þar er, og gengum yfir
Tröllahraun skammt þar suðvestur af er það
fellur niður í Heljargjá. Við komumst að þeirri
niðurstöðu, að útbreiðsla þessa hrauns og upp-
tök rnyndu vera nokkuð önnur en sýnt er á
jarðfræðikortinu Miðsuðurland.
Aftur skruppum við Guðmunclur að þessu
hrauni 18. september 1971, í sambandi við
haustferð Jöklarannsóknafélagsins til Jökul-
heima. Var þá ekið með Guðmundi Jónassyni
um 25 km leið til norðausturs frá Jökulheim-
um, vestan þess langa bögglabergshryggs, er Fr.
le Sage de Fontenay nefndi Jökulgrindur. Kom-
ið var að Tröllahrauni norðvestur af skriðjökli
þeim, er fellur fram norðan Kerlinga og nefna
mætti Sylgjujökul. Aðalerindið í þessari ferð
var að reyna að átta sig á því, hver eða hverjar
þeirra gígaraða, sem þarna eru, hefðu átt þátt
í myndun Tröllahrauns.
Þrátt fyrir þessar tvær skyndiferðir hef ég
aðeins kynnzt nokkrum hluta þessa langa hrauns
og gígaraða þess af eigin sjón og hef ég því
orðið að byggja kort það, sem hér fylgir, sem