Jökull - 01.12.1972, Page 26

verðum ágústmánuði 1862. Áður var þess getið,
að gígar tveir norðvestur a£ gígaröð G væru
yngri en hraunið frá gígunum I og að þar hefði
getað gosið 1863 eða jafnvel ekki fyrr en 1864.
ÞRÁLÁT MÓÐA
Það er eftirtektarvert um gosið í Tröllagíg-
um, hversu þrálát og útbreidd „rnóða" fylgdi
því. Þessi móða lýsti sér svipað og í Skaftár-
eldum (blámi og mistur í lofti, sól rauð) og
hafði svipuð skaðvænleg áhrif á grös og gras-
ætur. Gjóskufall virðist hafa verið hlutfallslega
minna í Tröllagígagosinu en í Skaftáreldum,
og má því ætla, að flúormengunar hafi einnig
gætt hlutfallslega eitthvað minna, þótt Heklu-
gosið síðasta hafi kennt okkur, hversu lítið
öskufall þarf til að valda banvænni mengun.
En þess er að minnast, að þó að Tröllagíga-
gosið væri mikið hraungos á heimsmælikvarða,
þá er hraunmagnið vart meira en fertugasti
hluti þess, er myndaðist í Skaftáreldum, svo að
gosefni og gjóska Tröllagíga gætu vel hafa
verið hlutfallslega jafn skaðsamleg og í Skaftár-
eldum.
B. Bergfræði Tröllahrauns
GUÐMUNDUR E. SI GVALDASON,
RAUNVÍSINDASTOFNUN HÁSKOLANS, REYKJAVÍK
í langan tíma var bergfræði basalthrauna
lítill gaumur gefinn á Islandi. Forvitni manna
beindist miklu fremur að þeim bergtegundum,
sem skáru sig úr svörtu og tilbreytingarlitlu
blágrýtisumhverfi og lengi vel var meira vitað
um efnasamsetningu ljósgrýtis og afbrigðilegra
bergtegunda.
Þetta viðhorf hefur gerbreytzt á seinni árum
og nú er könnun á bergfræði blágrýtisins eitt
af mikilvægustu verkefnum jarðvísindanna.
Þessi áhugi er ekki sízt sprottinn af því, að blá-
grýti er meginefnið sem fram kemur við eld-
virkni á úthafshryggjum og eyjum. Það er talið
eiga uppruna sinn í efri hluta möttulsins við
bráðnun hluta þess efnis, sem möttulinn mynd-
ar. Þessi hlutbráðnun getur orðið við mjög
breytileg skilyrði hita og þrýstings, en auk
þess getur hugsazt, að möttulinn sé ekki hvar-
vetna gerður úr sama efni. Þar við bætist, að
kvika, sem myndazt hefur af möttulefni, getur
kólnað og kristallazt að einhverju leyti, áður
en hún berst til yfirborðsins og orðið þannig
fyrir breytingum vegna útfellingar kristalla úr
kvikunni.
Mismunur á efnasamsetningu og steinteg-
undainnihaldi basalthrauna innan sama svæðis
og á milli fjarlægra svæða getur því gefið vís-
bendingar um breytilegar aðstæður í möttlin-
um við kvikumyndun, eða gefið upplýsingar
um þróun kvikusamsetningar á leið frá möttli
til yfirborðs.
Tvær megingerðir basalts hafa verið skil-
greindar á grundvelli efnasamsetningar. Sá
flokkur basalts, sem algengari er, nefnist tho-
leiít og einkennist af lágu magni alkalímálma
(natríum og kalíum). Óalgengari basalthópur-
inn, alkalíbasalt, hefur ætíð hærra magn alkalí-
málma en tholeiít við sama magn kísils.
Sveinn Jakobsson (ritgerð í undirbúningi)
hefur athugað, hvernig dreifingu basaltgerða
er háttað á íslandi, einkum með tilliti til
hrauna, sem runnin eru eftir ísöld. Hraun á
Snæfellsnesi eru eingöngu alkalíbasalt. Reykja-
nes og allt virka gosbeltið til Langjökuls ein-
kennist af tholeiít-basalti. Alkalíbasalt finnst
aftur í Surtsey og Vestmannaeyjum, sömuleiðis
í Kötlu og Eldgjá. Úr því verður breyting á
og hraunin líkjast æ meir tholeiíti. Virka gos-
beltið norðanlands er gert úr tholeiítbasalti.
Enda þótt ekki sé hægt að segja með neinni
vissu um merkingu þessarar reglulegu dreifing-
ar basalttegunda á Islandi, þá er óhætt að full-
24 JÖKULL 22. ÁR