Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.12.2009, Side 43

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 6. tbl. 85. árg. 2009 39
neyslu á vímuefnum sem fara yfir blóð­
heila þröskuldinn og hafa þannig áhrif á
taugalífeðlisfræðilega svörun og byggingu
taugafrumna í heila (McCrady og
Epstein, 1999). Sjúkdómsflokkunarkerfi
Alþjóða heilbrigðismálastofnunarinnar,
ICD­10, inniheldur þannig einungis
fíknisjúkdómsgreiningar fyrir vímugjafa
sem uppfylla þessi skilyrði, svo sem
áfengi, ópíöt, kannabis, slævilyf eða
svefnlyf, kókaín, önnur örvandi efni, þar
með talin koffín, ofskynjunarefni, tóbak,
rokgjörn leysiefni og önnur geðvirk efni
(Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin, 1992).
Fíknigreiningar í ICD-10
Fíknigreiningar í sjúkdómsflokkunarkerfinu
ICD­10 hafa sex greiningarviðmið
og verður einstaklingur að uppfylla
að minnsta kosti þrjú þeirra á sömu
stundu einhvern tíma á einu ári til að fá
fíknigreiningu. Greiningarviðmið ICD­10
fyrir vímuefnasjúkdóma eru líkamlegs,
sálræns og félagslegs eðlis.
Viðmið samfélagsins
Í ríkjandi orðræðu samfélagsins er
hugtakið fíkn hins vegar notað til að
lýsa flestri hegðun sem einkennist af
vaxandi stjórnleysi, áráttu og þráhyggju.
Slík hegðun heltekur hugsanir og
atferli þess sem fíkinn er og dregur
athyglina frá öllu öðru í lífi einstaklingsins.
Samkvæmt viðmiðum samfélagsins
geta því einstaklingar glímt við t.d.
klámfíkn, vinnufíkn, matarfíkn, netfíkn,
tölvuleikjafíkn, verslunarfíkn, trúarfíkn,
súkkulaðifíkn og svo framvegis.
Einstaklingar, sem glíma við þessar
fíknir, hafa misst stjórnina. Þeir finna fyrir
óviðráðanlegri þörf til að svala löngun
sinni og verða fyrir sálrænni vanlíðan ef
þeir stunda ekki tiltekna hegðun. Þeir
halda hegðuninni áfram þrátt fyrir slæm
áhrif á líkamlega og andlega heilsu,
samskipti og getu til að taka þátt í
samfélaginu með eðlilegum hætti. Þannig
uppfylla þessir einstaklingar einungis
sálræn og félagsleg greiningarviðmið
fíknisjúkdóma samkvæmt ICD­10 og telja
margir lærðir sem ólærðir að útvíkka eigi
fíknisjúkdómshugtakið með tilliti til þessa.
Enn sem komið hefur þessi breyting á
flokkunar­ og greiningarkerfum ekki átt
sér stað.
Ljóst er að fíkn er flókið og margslungið
fyrirbæri en undanfarna tvo til þrjá áratugi
hafa rannsóknir á sviði taugalífeðlisfræði
varpað ljósi á líffræðilega þætti tengda
áfengis­ og vímuefnaneyslu og hvernig
neysla efna á borð við áfengi, tóbak
og annarra vímugjafa getur leitt til fíkni­
sjúkdóma.
Vímuefnafíkn
Innan geðlæknisfræði er litið svo á að
áfengis­ og vímuefnafíkn hafi tvær
hliðar sem eru náskyldar öðrum
geðsjúkdómum. Hér er átt við ýmiss konar
hvatastjórnunarröskun og árátturöskun.
Þannig er litið á fíkn sem sjúkdóm er þróast
frá hvatvísi vegna neyslu vímuefna yfir í
áráttukennda fíknihegðun. Í byrjun finnur
einstaklingurinn fyrir aukinni spennu eða
örvun sem einungis er svalað með því
að neyta vímugjafans. Við neysluna finnur
einstaklingurinn nautn, ánægju og fróun en
strax í kjölfarið fylgir eftirsjá, sjálfsásökun
og sektarkennd. Áráttukennd fíknihegðun
einkennist hins vegar af því að kvíði og
önnur andleg vanlíðan er til staðar áður
en áráttuhegðun er framkvæmd en neysla
vímugjafans veitir fróun og lausn frá vanlíðan
um stundarsakir. Þannig hefur jákvæð
styrking áhrif á neyslu í upphafi þróunar
vímuefnafíknar en síðar er það neikvæð
styrking sem viðheldur vímuefnaneyslu
einstaklingsins (Koob, 2005). Í ljósi þessa
hefur vímuefnafíkn verið skilgreind sem
Greiningarviðmið fíknisjúkdóma í ICD-10
Þrjú eða fleiri af eftirfarandi atriðum verða að vera til staðar á sama tíma á
einhverri stundu á liðnu ári:
1. Sterk löngun eða fíkn í að neyta vímuefna.
2. Skert geta til að stjórna neyslu vímuefna með tilliti til upphafs, endis og
neytts magns.
3. Líkamleg fráhvarfseinkenni þegar neysla vímuefna er minnkuð eða
henni alveg hætt eða vímuefna neytt til að létta eða koma í veg fyrir
fráhvarfseinkenni.
4. Aukið þol þannig að meira magn vímuefna þarf til að fá fram sömu áhrif
og áður fengust með minna magni.
5. Vaxandi vanræksla mikilvægra þátta tilverunnar vegna neyslu vímuefna
og aukins tíma sem fer í að afla, neyta eða ná sér eftir vímuefnaneyslu.
6. Vímuefnaneyslu haldið áfram þrátt fyrir meðvitund um að neyslan sé
farin að vera neytandanum skaðleg.
Heimild: Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin (2004).
langvarandi sjúkdómur er einkennist af
(1) áráttukenndri notkun vímuefna, (2)
stjórnleysi við að takmarka magn neyttra
vímuefna og (3) neikvæðum tilfinningum
(þ.e. vanlíðan, kvíða og pirringi) þegar
vímuefnin eru ekki til staðar (Koob, 2005).
Taugalífeðlisfræðilegar rannsóknir
Eins og áður sagði hafa vísindamenn
innan taugalífeðlisfræði gert mikilvægar
rannsóknir á undanförnum áratugum
sem aukið hafa skilning á því hvers vegna
einstaklingar sækjast eftir neyslu vímuefna
sem og hvernig langvarandi vímuefnaneysla
leiðir til lífeðlisfræðilegra breytinga á upp­
byggingu og starfsemi heilans (Alþjóða­
heilbrigðismálastofnunin, 2004).
Skilningur á eðlilegri starfsemi hvatakerfa
mannsheilans er nauðsynlegur til
að skilja breytingar í heila af völdum
vímuefnaneyslu. Verðlaunabraut heilans
(mesolimbic reward system) tengir
undirslæðuna (ventral tegmental area) í
miðheila við verðlaunakjarnann (nucleus
accumbens) í randkerfi heilans og áfram
til framheila (sjá mynd).
Í verðlaunabrautinni er mikið af boðefninu
dópamíni og þegar maður virkjar þessa
braut, til dæmis með því að borða góðan
mat, örvast undirslæðan og dópamínboð
berast til verðlaunakjarnans. Þannig eykur
til dæmis góður matur losun dópamíns í