Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.12.2009, Blaðsíða 44

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 6. tbl. 85. árg. 200940
verðlaunakjarnanum um 45 prósent og
einstaklingurinn finnur fyrir vellíðan eða
sælutilfinningu. Þar með aukast líkur
á að hann endurtaki verknaðinn, með
öðrum orðum svokölluð jákvæð styrking
hegðunar á sér stað (Alþjóðaheilbrigðis­
málastofnunin, 2004).
Vímuefni hafa gríðarleg áhrif á verðlauna­
braut heilans og til dæmis auka
amfetamín og kókaín losun dópamíns í
verðlaunakjarnanum um 500 prósent. Því
er ljóst að vímuefni eru afar sterkir hvatar
til jákvæðrar styrkingar og einstaklingurinn
því líklegri til að neyta vímugjafans
aftur til að reyna að fá sömu nautn og
vellíðanartilfinningu. Öll vímuefni hafa þannig
styrkingareiginleika sem skipta sköpum
í þróun vímuefnafíknar. Vímuefni hafa þó
ekki einungis áhrif á verðlaunabrautina
heldur breytist lífeðlisfræðileg samsetning
brautarinnar og þar með heilans vegna
langvarandi neyslu. Rannsóknir sýna að
við endurtekna notkun vímuefna verður
næming (sensitization) í verðlaunabrautinni
fyrir tilteknu vímuefni og verðlaunaáhrif
vímuefnisins, sem einstaklingurinn finnur,
aukast (Alþjóðaheilbrigðismálastofnun­
in, 2004). Við langvarandi notkun flestra
vímuefna margfaldast magn dópamíns
sem og fjöldi dópamínviðtaka á frumum
verðlaunakjarnans. Fjölgun þessara viðtaka
(up­regulation) verður til þess að neytandinn
þarf stærri og stærri skammta af tilteknu
vímuefni til að fá sömu áhrif og áður. Þegar
neyslu vímuefna er hætt lækkar magn
dópamíns hratt í verðlaunakjarnanum
en fækkun dópamínviðtaka (down­
regulation) á frumum verðlaunakjarnans
tekur miklu lengri tíma (Malliarakis og
Lucey, 2007). Þannig veldur langvarandi
vímuefnaneysla breytingum á byggingu
frumna verðlaunakjarnans og þegar neyslu
vímuefna er hætt er ekki nægjanlegt
dópamín til staðar í frumunum til að
tengjast þessum fjölmörgu viðtökum.
Á þessum tíma er því töluverður
dópamínskortur í verðlaunakjarnanum
sem veldur neikvæðu tilfinningalegu
ástandi er einkennist af vanlíðan, kvíða,
pirringi og lélegri tilfinningastjórnun. Því
er ljóst að lífeðlisfræðilegar breytingar í
heila sökum langvarandi vímuefnaneyslu
liggja til grundvallar þeim sálrænu
fráhvarfseinkennum sem einstaklingar finna
fyrir þegar þeir hætta notkun vímuefna
(Koob, 2005).
Vímuefnaneysla á Íslandi
Í vestrænum samfélögum er áfengi
aðalvímugjafinn og þar er Ísland engin
undantekning. Heilarneysla áfengis á
Íslandi hefur aukist jafnt og þétt frá árinu
1993 og neysluvenjur þjóðarinnar breyst.
Neysla bjórs og léttvíns hefur aukist á
sama tíma og dregið hefur úr neyslu
sterkra drykkja. Vaxandi áfengisneysla
veldur almennt fleiri vandamálum fyrir
einstaklinga og samfélagið. Hefur
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin áætlað
að í heiminum megi rekja yfir 9% af
ótímabærri fötlun eða dauðsföllum beint
til neyslu áfengis (Heilbrigðisráðuneytið,
2005; Landlæknisembættið, 2007b).
Erlendar rannsóknir sýna að um 10­15
prósent karla og 5 prósent kvenna glíma
við áfengisfíkn. Tíðni áfengisfíknar á Íslandi
hefur mælst á bilinu 3,5­6,3 prósent
í rannsóknum (Heilbrigðisráðuneytið,
2005) og í árslok 2005 höfðu 9,6 prósent
þálifandi íslenskra karla eldri en 15 ára
innritast í áfengis­ og vímuefnameðferð á
Vog, sjúkrahús SÁÁ (SÁÁ, 2006). Hlutfall
kvenna í áfengismeðferð á Íslandi hefur
aukist jafnt og þétt í gegnum árin en
samkvæmt árskýrslu SÁÁ (2007) var
hlutfall kvenna það ár orðið rúm 30
prósent af öllum þeim sem innrituðust í
áfengismeðferð hjá samtökunum.
Á Íslandi hefur neysla ólöglegra vímuefna á
borð við amfetamín, kókaín og maríjúana
aukist gríðarlega frá árinu 1996. Árið 2005
greindist helmingur þeirra sem innrituðust í
meðferð á Vog með fíkn í eitthvert ólöglegt
vímuefni. Þannig hefur hlutfall fíkla, sem
neyta ólöglegra vímuefna í sjúklingahópi
SÁÁ, aukist úr 18,5 prósentum árið 1994
í 48,6 prósent árið 2005 (SÁÁ, 2007).
Undanfarin ár hefur aukist til muna á
Íslandi að lyfja, ætluðum til lækninga,
sé neytt til að komast í vímu. Hér er
um að ræða ópíumefni, amfetamínlík
lyf og róandi ávanalyf. Í ársskýrslu SÁÁ
(2007) kemur fram að vinsælustu lyfin á
ólöglega vímuefnamarkaðnum eru rítalín
og contalgintöflur.
Því er ljóst að áfengis­ og vímuefnafíkn
veldur gríðarlegum heilsufars­ og félags­
vanda í íslensku samfélagi. Mikil vægt er
að greina vandann snemma og grípa
inn í eins fljótt og hægt er og þar eru
hjúkrunarfræðingar, sem starfa víðs vegar
í heilbrigðisþjónustunni, í lykilhlutverki.
Þannig starfa hjúkrunarfræðingar bæði
inni á spítölum og úti í samfélaginu en
talið er að að minnsta kosti 20 prósent
þeirra sem hjúkrunarfræðingar sinna glími
við vandamál er tengjast áfengisneyslu
og annarri vímuefnaneyslu (Allen, 1996).
Hjúkrunarfræðingar þurfa því að þekkja
birtingarmyndir og líkamleg einkenni
sem benda til vímuefnamisnotkunar og
í samskiptum sínum við skjólstæðinga
þurfa þeir að nýta vel þau tækifæri sem
gefast til skimunar.

Skimun og stutt íhlutun vegna
áfengisvanda
Í desember 2007 gaf landlæknisembættið
út klínískar leiðbeiningar um greiningu
og meðhöndlun áfengisvanda í heilsu­
gæslu. Finna má leiðbeiningarnar á
vef landlæknisembættisins. Þar er
fjallað um birtingarmynd áfengisvanda,
greiningu, mat, stutta íhlutun, afeitrun,
fjölskylduráðgjöf, tilvísanir og eftirfylgd
(Landlæknisembættið, 2007b). Þó
að leiðbeiningarnar séu gerðar fyrir
Verðlaunabraut heilans. Heimild: National Institute
of Drug Abuse (NIDA).
„Talið er að að minnsta kosti 20 prósent þeirra sem
hjúkrunarfræðingar sinna glími við vandamál er tengjast
áfengisneyslu og annarri vímuefnaneyslu.“