Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.02.2013, Side 12

Tímarit hjúkrunarfræðinga – 1. tbl. 89. árg. 20138
við nemendur, svo sem trúnaðarskyldur
við nemendur og forráðamenn þeirra. Þá
er kveðið á um nauðsyn þess að kennarinn
viðhaldi og auki faglega þekkingu sína og
að lokum áréttuð nauðsyn þess að hann
gæti heiðurs og hagsmuna stéttar sinnar.
Kennaranum ber að að sýna nemendum
virðingu, áhuga og umhyggju og honum
ber einnig að vinna gegn fordómum,
einelti og öðru ranglæti sem nemendur
kunna að verða fyrir (Siðareglur KÍ, sjá
heimasíðu félagsins).
Siðareglur hjúkrunarfræðinga og kennara
eru ólíkar að því leyti að samkvæmt
orðanna hljóðan eru hjúkrunarfræðingar
yfirlýstir málsvarar skjólstæðinga sinna
en kennarar ekki. Skyldan til að vernda
og virða nemendur er hins vegar kjarninn
í siðareglum kennara. Í siðareglum
kennara er kveðið skýrt að orði um
að kennarar skuli gæta hagsmuna
stéttarinnar. Sambærilegt orðalag er ekki
að finna í siðareglum hjúkrunarfræðinga
þótt ekki sé með nokkru móti hægt að
draga þá ályktun að Félag íslenskra
hjúkrunar fræðinga telji hagsmunagæslu
fyrir hönd stéttarinnar litlu skipta.
Hjúkrunarfræðingar og kennarar sinna
þjónustu sem er mikilvæg og verðmæt
fyrir samfélagið og óhætt að fullyrða að
nútímasamfélag gæti ekki án hennar
verið, að minnsta kosti ekki til langframa.
En gæti samfélagið þolað tímabundna
niðurfellingu þjónustunnar, til dæmis
vegna verkfalls?
Má fagstétt leggja niður störf?
Saga verkfallsréttarins er nátengd sögu
iðnvæðingar, tilurð verkamanna stéttar-
innar og þróun borgaralegs samfélags
á Vesturlöndum. Sú saga verður
ekki rakin hér. Þótt ýmsar fagstéttir
reki uppruna sinn til iðngilda miðalda
eiga þær ekki síður rætur að rekja til
sérfræðiþekkingarinnar sem skapast
hefur í háskólasamfélaginu. Langt
fram á 20. öld tilheyrði sú sérþekking
nær einvörðungu litlum hópi karla í
vestrænum samfélögum. Lítil en öflug
yfirstétt karla gegndi embættisstörfum
á borð við lögmennsku, prestskap og
lækningar en þau eru gjarnan nefnd
hina fyrstu eiginlegu fagstörf. Það kom
hins vegar í hlut verkalýðsins að berjast
fyrir verkfallsréttinum sem nú er hluti
viðurkenndra borgaralegra mannréttinda
um allan heim.
Í stjórnarskrá lýðveldisins Íslands er kveðið
á um rétt manna til þess að stofna félög
í löglegum tilgangi, svonefnt félagafrelsi,
og fólki tryggður rétturinn til að semja um
starfskjör sín. Verkfallsrétturinn er ekki
nefndur sérstaklega í mannréttindakafla
stjórnarskrárinnar en alþjóðasamningar,
sem íslensk stjórnvöld hafa fullgilt, til
dæmis mannréttindasáttmáli Evrópu,
kveða skýrt á um rétt stéttarfélaga til
þess að leggja niður störf. Í dómum
Hæstaréttar hefur rétturinn enda
verið varinn með tilvísun í alþjóðlega
mannréttinda sáttmála sem Ísland á aðild
að (Elín Blöndal, 2003).
Krafan um hærra kaup, betri kjör og
aðbúnað á vinnustað er oftast aðalástæða
þess að launþegar sjá sig knúna til þess
að fara í verkfall. Verkfallsrétturinn er
neyðarréttur. Til hans er ekki gripið nema
samningaleiðin sé fullreynd og hún hafi
ekki skilað árangri. Einnig ber að hafa
í huga að verkfall er hópaðgerð sem
byggist á því að meirihluti félagsfólks
í fagfélagi hafi ákveðið að leggja niður
störf. Það krefst samstöðu og oft úthalds
ef árangur á að nást. Þótt barátta fyrir
bættum kjörum sé oftast í forgrunni
verkfallsaðgerða má ekki líta fram hjá
því að kjarabarátta fagfélags getur líka
snúist um fagleg atriði, svo sem gæði
þjónustunnar sem veitt er og hagsmuni
þiggjenda hennar. Þá getur sjálfsmynd
stéttar, til dæmis sú sjálfsagða krafa að
kjör hennar séu í samræmi við kröfur um
menntun, að mínu áliti vegið þungt þegar
ákvörðun er tekin um að leggja niður
störf (Muyskens, 1988).
En hvað sem sjálfsmynd eða kjörum
starfsstéttar líður þá myndast óneitan-
lega togstreita á milli loforðsins, sem
fagfólkið hefur gefið skjólstæðingum
sínum og samfélaginu, og svo verkfalls-
aðgerðarinnar þegar henni er beitt. Þá rísa
álitamál sem vert er að huga nánar að.
Óleysanleg þversögn?
Eins og hér hefur verið rakið krefst
fagmennska í starfi þess að fagmann-
eskjan gefi loforð um að virða tiltekin
gildi, hegða sér með ákveðnum hætti
og veita þjónustu sem uppfyllir faglegar
kröfur. Er þá nema von að einhver verði til
þess að benda á hina augljósu þversögn
sem felst í því að fagstétt leggi niður
störf? Með öðrum orðum: Getur krafan
um betri kjör verið í fullkomnu samræmi
við faglega ábyrgð stéttarinnar eða felst
í henni þversögn sem ekki verður leyst?
Svo virðist sem ekki hafi verið mikið
fjallað um verkföll og siðferðilegar skyldur
fagstétta á vettvangi fagstéttanna
sjálfra hér á landi (eða á opinberum
vettvangi). Undantekning frá því eru
skrif Þorbjarnar Broddasonar (1997) í
Nýjum menntamálum í lok liðinnar aldar.
Hann gerir nýafstaðið kennaraverkfall að
umfjöllunarefni og segir grundvallarmun
á „deilu við gæslumann þröngra
hagsmuna og gæslumann almennra
hagsmuna“ þegar verkfallsvopninu er
beitt. Ríki og sveitarfélög eru gæslumenn
almannahagsmuna en einkarekin fyrir-
tæki ekki. Auk þess telur hann þátt
siðrænnar sérfræði í fjölmörgum störfum
á vegum hins opinbera vanmetinn. Hann
segir það ekki samræmast fagmennsku
að leggja niður störf. Kennarinn hafi æðri
skyldur við skjólstæðinga en starfið sjálft.
Þorbjörn telur að verkfallsrétturinn gangi
gegn þeirri meginkröfu kennara að þeir
séu sérfræðingar á sviði kennslu og því
hljóti verkfallsvopnið að snúast í höndum
þeirra (Þorbjörn Broddason, 1997).
Þorbirni var svarað af Eiríki Brynjólfssyni
kennara. Hann einblínir á kostnaðinn
við það í krónum og aurum talið að
fara í verkfall, fyrir ríkisvaldið annars
vegar og kennarana hins vegar. Þá nefnir
Eiríkur að það geti verið kostnaðarsamt
pólitískt séð að vera menntamálráðherra
í kennaraverkfalli. Að lokum telur Eiríkur
samtök kennara ekki hafa beðið hnekki
af verkfallsaðgerðum og vísar þar í
stuðning almennings við aðgerðirnar, auk
þess sem skoðanakannanir sýni að mikil
virðing sé borin fyrir störfum kennara
(Eiríkur Brynjólfsson, 1997).
Það er athyglisvert í sjálfu sér að andsvar
Eiríks við grein Þorbjarnar vísar ekki
beinlínis til þess að kennarinn sem
fagmaður hafi siðferðilegum skyldum
að gegna við nemendur sína og þar
með siðferðilegar skyldur til að bæta
menntun barna. Hann nefnir óskerta