Morgunblaðið - 02.09.2015, Qupperneq 20

FRÉTTASKÝRING
Guðmundur Magnússon
gudmundur@mbl.is
Hinir sögufrægu tafl-menn frá eyjunni Lewisvið Skotland eru verk ís-lensks útskurðarmeist-
ara, Margrétar hinnar oddhögu, sem
starfaði við biskupsstólinn í Skálholti
í lok 12. aldar og byrjun hinnar 13.
Þessu er haldið fram í bók sem
kom út í gær, Ivory Vikings. The
Mystery of the
Most Famous
Chessmen in the
World and the
Woman Who
Made Them eftir
þekktan banda-
rískan höfund,
Nancy Marie
Brown. Í bókinni
tekur Marie
Brown undir tilgátur um uppruna
taflmannanna sem Guðmundur G.
Þórarinsson verkfræðingur setti
fram í grein í Morgunblaðinu fyrir
sex árum og hefur síðan rökstutt í
fyrirlestrum.
Fundust árið 1831
Nær tvö hundruð ár eru síðan
hugmyndin um íslenskan uppruna
taflmannanna var fyrst sett fram af
breskum fornleifafræðingi, Francis
Madden. Það var árið 1832, ári eftir
að þeir fundust fyrir tilviljun á sand-
strönd á eyjunni Lewis (Ljóðhús)
sem er ein Suðureyja. Milli Íslands
og eyjanna voru tengsl á miðöldum.
Taflmennirnir eru um hundrað
að tölu og flestir skornir út í rost-
ungstönn. Hin viðtekna skoðun með-
al fræðimanna er að þeir séu norsk
smíði. Aðeins háþróað borg-
arumhverfi handverksmanna hafi
megnað að geta af sér slíka gripi.
„Oddhögust allra manna“
Taflmennirnir urðu hitamál í
kosningabaráttunni um sjálfstæði
Skotlands í fyrra eftir að Skoski
þjóðarflokkurinn lofaði að skila þeim
aftur til Noregs. Þeir eru varðveittir
í British Museum í London og að
hluta í National Museum í Edinborg.
Í sögu Páls biskups Jónssonar
sem er rituð snemma á 13. öld er
sagt frá því að biskup hafi sent Þóri
erkibiskupi í Noregi biskupsstaf „af
tönn gjörvan svá haglega, að engi
maðr hafði fyrr sét jafnvel görvan á
Íslandi, er smíðat hafði Margrét hin
haga, er þá var oddhögust allra
manna á Íslandi.“ Varðveittir forn-
gripir og ritheimildir benda til þess
að útskurðarlist hafi staðið í blóma á
Íslandi á miðöldum. Útskurðarverk
voru send sem gjafir frá íslenskum
biskupum til útlendra höfðingja.
Rostungstennur voru tiltækar á Ís-
landi á þeim tíma og líklegt að Ís-
lendingar hafi stundað verslun með
slíkan varning héðan og frá Græn-
landi, en þangað sóttu þeir sennilega
ýmsar fágætar vörur eins og
náhvalstennur, svarðreipi úr rost-
ungshúð og hvítabjarnarfeldi.
Rök fyrir íslenskum uppruna
Taflmennirnir frá Lewis eru
hinir elstu sem þekkjast með svip-
mót nútíma taflmanna. Þeir eru
jafnframt hinir elstu þar sem biskup
er að finna. Telja margir fræðimenn
að orðið biskup í skák eigi sér ís-
lenskan uppruna. Þá hefur það vakið
athygli að hrókarnir meðal tafl-
mannanna bíta í skjaldarrendur og
minna þannig helst á sagnir um ís-
lenska berserki. Ennfremur er nefnt
að hestarnir sem riddararnir sitja á
beri íslenskt yfirbragð, séu smáir og
höfuðlagið íslenskt.
Telur taflmennina frá
Lewis íslenska smíði
Listaverk Hluti taflmannanna fornu sem fundust árið 1831. Fagmenn eru
sammála um að þeir séu listasmíð en skiptar skoðanir eru um upprunann.
20
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 2. SEPTEMBER 2015
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Bandaríkja-þing kemurí næstu
viku aftur til
starfa eftir sumar-
frí. Óhætt er að
fullyrða að þingmenn muni
ekki hafa það náðugt fyrstu
dagana, því að fyrir þinginu
liggur að ræða samkomulag
Bandaríkjanna og annarra
stórvelda heimsins við Írana
um kjarnorkuvopnaáætlun
þeirra síðarnefndu. Sam-
komulagið er mjög óvinsælt í
Bandaríkjunum, og er nánast
gert ráð fyrir því að meirihluti
þingheims muni fella það.
Obama Bandaríkjaforseti
hefur reynt að stilla málum
þannig upp fyrir þinginu að
eini valkosturinn við sam-
komulagið sé stríð við Írana.
Þykir flestum þingmanna
heldur holur hljómur í þeim
orðum, og að þeim sé ætlað að
breiða yfir þá vankanta sem
einkenna samkomulagið. Þar
ber tvennt hæst: hið gríðar-
mikla fjármagn sem Íranar
eiga von á að fá, þegar refsi-
aðgerðum alþjóðasamfélags-
ins verður aflétt, og sá vafi
sem gagnrýnendum þykir
leika á því að samkomulagið
geti komið í veg fyrir að Íran
verði sér úti um kjarnorku-
vopn.
Þrátt fyrir þetta eru tölu-
verðar líkur á því að þingið
muni með einum eða öðrum
hætti samþykkja samkomu-
lagið óbeint. Fyrir það fyrsta
er enn óvíst hvort nægilega
margir demókrat-
ar eru tilbúnir að
hleypa málinu á
dagskrá í öldunga-
deildinni. Þá þykir
mjög ólíklegt,
jafnvel þó að samkomulagið
verði fellt, að aukinn meiri-
hluti náist svo að Obama geti
ekki beitt neitunarvaldi sínu á
þingið, því að einungis tveir
öldungadeildarþingmenn
demókrata hafa fengist til
þess að lýsa yfir andstöðu
sinni.
Slík staða þyrfti ekki að
koma niður á Obama eða
repúblíkönum á þinginu. For-
setinn gæti státað af því að
hafa komið í gegn sögulegu
samkomulagi, arfleifð sinni til
utanríkismála Bandaríkjanna.
Þá myndi skipta minna máli
þó að neitunarvaldi hefði verið
beitt. Hinir síðarnefndu gætu
bent á andstöðu sína við sam-
komulagið þegar þeir sæktust
eftir endurkjöri, án þess þó að
þurfa að bera ábyrgðina á því
að það hefði farið í gegn.
Þeir einu sem myndu tapa á
þessari atburðarás eru þeir
þingmenn demókrata sem
myndu greiða leið samkomu-
lagsins beint eða óbeint. Ein-
ungis um fjórðungur banda-
rískra kjósenda telur að
samkomulagið sé nægilega
gott, og margir af stuðnings-
mönnum Demókrataflokksins
eru efins. Íransmálið gæti því
dregið dilk á eftir sér, jafnvel
þó að rúmt ár sé til þing- og
forsetakosninga.
Íransmálið bíður af-
greiðslu Bandaríkja-
þings eftir sumarfrí}
Óvissa um afgreiðslu
Boðað hefurverið til lang-
þráðra þingkosn-
inga í Egyptalandi
í október næst-
komandi. Þing
landsins hefur ekki setið síðan
herinn ákvað að steypa Mo-
hammed Morsi, þáverandi for-
seta, af stóli og setja sinn
mann, Abdel al Sisi, í hans
stað. Upphaflega hafði kosn-
ingum verið lofað í vor, en
þær voru blásnar af, þar sem
stjórnlagadómstóll Egypta-
lands mat það svo að kosn-
ingalöggjöfin og kjördæma-
skipting brytu í bága við
stjórnarskrána.
Í orði kveðnu eiga kosning-
arnar að marka endurreisn
lýðræðisins í Egyptalandi
eftir að herinn sá sig til-
neyddan til þess að kveða
Morsi og Bræðralag múslima
niður. Það er hins vegar erfitt
að líta framhjá því, að Sisi
hefur nýtt tíma sinn á forseta-
stóli vel til þess að brjóta nið-
ur mestalla andstöðu gegn
sér.
Mótmæli gegn
ríkisstjórninni
hafa verið bönnuð,
og prentfrelsið
skert. Þeir sem
gagnrýna Sisi
þurfa helst að fara í felur.
Fjöldi stuðningsmanna Morsis
hefur verið fangelsaður, og
skærur á milli hersins og víga-
manna eru algengar. Það
vakna því ýmsar spurningar
um það hversu marktækar
kosningar sem haldnar eru í
slíku andrúmslofti verða.
Munu allir flokkar sitja við
sama borð í kosningabarátt-
unni, eða munu stuðnings-
menn Sisis eiga greiðari leið
að kjósendum í krafti að-
stöðumunar? Þá er óvíst hvort
allir stjórnarandstöðuflokkar
muni taka þátt í kosningunum.
Sisi hefur fyrir sitt leyti lof-
að því að kosningarnar muni
fara friðsamlega fram. Það
verður hins vegar að draga í
efa, að Sisi myndi hleypa slíku
ferli af stað, nema hann væri
viss um það, að sín eigin staða
yrði ekki lakari fyrir vikið.
Lýðræði eða
sýndarmennska
í boði Sisi?}
Þingkosningar í Egyptalandi
L
ífið er stutt. Haltu framhjá“ sagði
í auglýsingum kanadísku
stefnumótasíðunnar Ashley Ma-
dison sem hefur verið mikið í
fréttum að undanförnu, ekki síst
fyrir það að meðal 37 milljóna skráðra not-
enda síðunnar var að minnsta kosti einn ís-
lenskur stjórnmálamaður. Umrædd
stefnumótasíða, sem fór í loftið fyrir fjórtán
árum, var nefnilega fræg fyrir það að hjá
henni skráðu sig þeir sem hugðust taka
framhjá, eins og ráða má af slagorðinu sem
nefnt er í upphafi. Fullri nafnleynd var heitið
en allt komst upp vegna þess að tölvuþrjótar
brutust inn á síðuna, sóttu í gagnagrunn henn-
ar upplýsingar um alla notendur, virka og
óvirka, og birtu opinberlega í síðasta mánuði.
Nú kjamsar þú kannski á fréttum af því
hvort þessi eða hinn hafi verið skráður á síðunni, kæri
lesandi, en mér fannst þessi gagnaleki mun forvitnilegri
sem efniviður í félagsfræðilegar vangaveltur, ekki síst
eftir því sem rýnt var í gögnin. Að vísu kom það ekki á
óvart í sjálfu sér að velflestir notendur síðunnar væru
karlar, en það kom á óvart að þessi grúi karla var í raun
ekki að tala við konur, heldur sýndarkonur, forrit sem
smíðuð voru til þess að draga þá á tálar, fá þá til að halda
að á vefsetrinu væri fullt af konum sem þráðu það eitt að
leggjast með þeim. Þannig voru starfandi 70.000 „bott-
ar“, eða forrit sem sniðin voru til að draga karla á tálar,
sem sést einna best á því að þessar 70.000 sýndarkonur
sendu alls 20.269.675 skilaboð til karla og vél-
uðu til að eyða peningum á vefsetrinu, kaupa
meiri aðgang, kaupa handa þeim gjafir og
borga fyrir blekkingu. Konur fengu 1.492
skilaboð á sama tíma.
Vel má vera að þér finnist þetta allt frekar
fyndið, lesandi góður, og kannski hlærðu að
þessum tugum milljóna ginningarfífla sem fé-
flett voru á svo ósvífinn hátt. Ég tek undir
það með þér að örlög þeirra eru spaugileg á
vissan hátt, en þeir eru fyrst og fremst brjóst-
umkennanlegir og ekki bara fórnarlömb
þrjótanna á bak við Ashley Madison, heldur
líka samfélags sem gefur þeim ranga mynd af
kynlífi og ást, samfélagi sem gerir kynlíf að
söluvöru og notar það til að selja vörur. Sjá til
að mynda hvernig körlum er stillt upp sem
valdsmannslegum í auglýsingum og konum
sem undirgefnum leikföngum.
Þetta viðhorf sést vel þegar rýnt er í gríðarlegan
kynjahalla sem sjá má á notendalista Ashley Madison og
það birtist líka í margvíslegu kynferðislegu áreiti og -of-
beldi sem beinist að konum um allan heim, allt frá barns-
aldri og út ævina. Það má líka sjá í kynjahallanum þegar
litið er til þess hverjir eru samþykkir afglæpavæðingu
vændis, því að þar eru karlmenn í miklum meirihluta.
Með því að leyfa með lögum að líkamar kvenna séu sölu-
vara erum við nefnilega að samþykkja þetta viðhorf, að
festa í sessi ranghugmyndir um eðli kynlífs og ástar og
taka undir með ofbeldismönnum. arnim@mbl.is
Árni
Matthíasson
Pistill
Brjóstumkennanlegir flysjungar
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
Nancy Marie Brown (f. 1960) hefur um árabil verið
heilluð af Íslandi og íslenskri sögu og menningu.
Fer hún meðal annars reglulega í hestaferðir um
landið og hefur verið leiðsögumaður í slíkum ferð-
um. Í Vermont í Bandaríkjunum þar sem hún er bú-
sett, er hún með fjóra íslenska hesta. Auk bóka-
skrifa heldur hún úti bloggi, God of Wednesday, þar
sem mikið er fjallað um íslenska fornmenningu.
Meðal bóka sem hún hefur áður sent frá sér um ís-
lensk efni eru Song of the Vikings sem fjallar um
Snorra Sturluson, og The Far Traveler. Voyages of a
Viking Woman, sem fjallar um Guðríði Þorbjarnardóttur. Hafa þær báðar
hlotið góðar undirtektir og mikla athygli.
Skrifar víðlesnar bækur
HEILLUÐ AF LANDI OG ÞJÓÐ
Nancy Marie Brown
Ljósmynd/British Museum