Morgunblaðið - 26.11.2015, Blaðsíða 90

90
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 26. NÓVEMBER 2015
BÆKUR
holar@holabok.is — www.holabok.is
Hersetan á Ströndum
og Norðurlandi vestra
Friðþór Eydal
Hér er greint frá liðsveitum,
dvalarstöðum, varnarviðbúnaði
og öðrum umsvifum breska
og síðar bandaríska herliðsins
ásamt samskiptum þeirra við
heimamenn, loftárásum og
öðrum athyglisverðum atburðum.
Fjöldi mynda, sem hvergi hafa
áður birst, prýða bókina.
Stálmaðurinn bugaðist og grét
Þegar þessi barátta var í hámarki,
rétt fyrir 1930, stóð Stalín á fimm-
tugu, kominn með gráa fiðringinn.
Nokkrum árum eftir að hann var orð-
inn alráður í kommúnistaflokknum
urðu tímamót í einkalífi hans. Hann
hafði brennt allar brýr að baki sér og
stóð aleinn á hátindi valda sinna.
Stalín þráði ekki aðeins virðingu og
völd, heldur einnig ást góðrar konu.
Hún þurfti helst að vera eins og móð-
ir hans, dá hann, dekra við hann á alla
lund og unna honum skilyrðislaust.
Hann vildi sinn daglega skammt af
aðdáun og engar refjar.
Nadja Allílújeva var aðeins sextán
ára þegar Stalín, þá 38 ára, fór að
gera sér dælt við hana byltingarárið
1917. Hann var vinur foreldra hennar
og þau skutu stundum skjólshúsi yfir
hann fyrir byltinguna þegar hann var
á flótta undan leynilögreglunni. Hann
dvaldist hjá fjölskyldu stúlkunnar í
Pétursborg eftir byltinguna og talið
er að þau hafi þá fljótlega farið að
draga sig saman. Nadja flutti með
Stalín til Moskvu árið 1918 þegar hún
var gerð að höfuðborg Rússlands og
þau gengu í hjónaband ári síðar. Hún
var þá átján ára og hann fertugur.
Unga eiginkonan studdi bylting-
una og sá ekki sólina fyrir Stalín. Ást
og aðdáun hennar yljaði honum og
hann naut þess í fyrstu að vera í nánu
sambandi við fjölskyldu hennar. Þau
eignuðust soninn Vasílíj árið 1921 og
dótturina Svetlönu fimm árum síðar.
Nadja hætti námi skömmu eftir bylt-
inguna og vann á skrifstofu Leníns.
Stalín vildi konu sem helgaði sig eig-
inmanninum og börnum þeirra. Hún
hafði hins vegar engan áhuga á
barnauppeldi og vildi afla sér mennt-
unar og frama í sósíalíska
fyrirmyndarríkinu.
Bóndinn í Kreml vann eins og hest-
ur og veitti ekki konu sinni þann
stuðning sem hún þurfti. Allt fór í
hund og kött í hjónabandinu því að
bæði voru þau sjálfhverf og skapstór.
Stalín reitti eiginkonuna stundum til
reiði með því að daðra við aðrar kon-
ur og hún svaraði með því að auð-
mýkja hann með storkandi fram-
komu. Ekki bætti úr skák að Nadja
þjáðist líklega af geðhvörfum.
Stalín trúði eitt sinn félaga sínum
fyrir því að hann hefði stundum flúið
eiginkonu sína og læst sig inni í bað-
herbergi sínu þegar hún varð hams-
laus af reiði. „Þú ert óþolandi! Það er
ekki hægt að búa með þér!“ hrópaði
hún og barði á hurðina, stálmannin-
um til hrellingar. Jafnvel harðsvír-
uðustu einvaldar sögunnar vita að
ekkert í heiminum er skelfilegra en
bálreið kona.
Afdrifaríkt rifrildi hófst milli
hjónanna í veislu árið 1932 þegar
Stalín daðraði við eiginkonu háttsetts
herforingja og niðurlægði konu sína.
Vodka var kneyfað ótæpilega og Stal-
ín skipaði gestunum að skála fyrir
tortímingu „óvina ríkisins“. Þegar
eiginkonan lyfti ekki glasi sínu heimt-
aði hann skýringu á því hvers vegna
hún vildi ekki skála og kastaði appels-
ínuberki og sígarettustubbum að
henni. „Haltu kjafti!“ sagði hún að
lokum og rauk út í fússi.
Daginn eftir fannst hún látin í her-
bergi sínu. Talið er að hún hafi fyrir-
farið sér með því að skjóta sig í hjart-
að. Í Sannleikanum (Prövdu) var sagt
að kona Bóndans í Kreml hefði dáið
af völdum botnlangabólgu. Áður hafði
Jakob, sonur Stalíns af fyrra hjóna-
bandi, reynt að fyrirfara sér með
byssu og ástæðan var sú að Stalín
hafði lagst gegn því að Jakob kvænt-
ist sextán ára stúlku. Sonurinn reyndi
að skjóta sig í hjartað á heimili Stal-
íns í Kreml og særðist en hæfði ekki
líffærið. Stalín hæddist þá að syni sín-
um. „Hann gat ekki einu sinni skotið
beint,“ sagði hann.
Einræðisherrann tók dauða konu
sinnar nærri sér, kvaðst ætla að segja
af sér og fyrirfara sér. „Ég get ekki
haldið svona áfram. Hún hefur sært
mig,“ sagði hann. Mágur hans reyndi
að sefa hann og spurði hvernig Nadja
hefði getað gert börnunum þetta —
skilið þau eftir móðurlaus. „Hvers
vegna talar þú um börnin?“ spurði þá
Stalín reiðilega í sjálfsvorkunn. „Þau
gleymdu henni eftir nokkra daga, en
hún særði og bæklaði mig til lífstíðar!“
Stálmaðurinn grét þegar eigin-
konan var borin til grafar. Vasílíj son-
ur hans, sem var þá ellefu ára, hélt í
hönd hans og reyndi að hugga hann.
„Pabbi, ekki gráta,“ sagði hann. Einn
nánasti bandamaður leiðtogans,
Vjatsjeslav Molotov, sagðist aldrei
áður hafa séð Stálmanninn gráta.
Þegar loka átti kistunni steig Stalín
fram, lyfti höfði konu sinnar og kyssti
það ákaft tárvotum kossum.
Eftir þetta var Stalín einmana ekk-
ill. Samstarfsmenn hans á þessum
tíma segja að hann hafi aldrei orðið
samur maður. Nadja hafði auðmýkt
og sært hann með því að hlaupast frá
honum. Hann vorkenndi sjálfum sér,
varð kaldlyndari og innhverfari.
Mannhatur hans ágerðist, hann
treysti ekki nokkrum manni lengur
og hleypti engum að sér.
Maður margra andlita
Leiðtogar kommúnista í öðrum
löndum sóttu fast að fá að heimsækja
Stalín eftir síðari heimsstyrjöldina.
Hann gat þá verið hranalegur, rudda-
legur og ógnandi en einnig rólegur og
geðfelldur í framkomu, allt eftir því
hvað hann taldi henta best til að ná
sínu fram. Margir þeirra sem komu á
fund Stalíns voru frá sér numdir af
hrifningu, dáðust að þekkingu, ein-
földum lífsháttum og alþýðleika hans.
Stalín var stundum hugulsamur við
ættingja sína og tengdafólk. Hann
dekraði við dóttur sína, Svetlönu, og
samband þeirra var náið þar til hún
komst á kynþroskaaldur og fór að
gefa karlmönnum gaum, föðurnum til
skapraunar. Stalín var barngóður,
hafði gaman af því að fara með börn
félaga sinna í ökuferð í eðalvagninum
sínum. Börnum fannst þau vera mik-
ilvæg þegar hann talaði við þau.
Bóndinn í Kreml var einnig hændur
að ráðskonu sinni, Valentínu Ístom-
ínu, sem starfaði á heimili hans síðustu
fimmtán árin. Hún var andstæða síð-
ari eiginkonu hans: glaðlynd, um-
hyggjusöm, skipti sér ekki af störfum
hans, nöldraði aldrei, lifði fyrir hann,
var alltaf viðbúin þegar hann þurfti á
henni að halda og fullnægði öllum
þörfum hans. Hvílík kona! Hún dáði
Stalín og talið er að hann hafi ekki
þurft að leita í aðrar lindir þegar hon-
um bráðlá á að brynna fola sínum.
Stalín treysti ráðskonu sinni og var
sérlega hreykinn af því hvernig hún
gekk frá því allra heilagasta í fataskáp
hans. Einn félaga hans segist hafa
rekið upp stór augu þegar bóndinn í
Kreml sýndi honum fataskápinn og
benti stoltur á stafla af skjannahvítum
og vandlega samanbrotnum nærbux-
um. Stalín vissi að góð kona þekkist af
því hvort hún nostrar við nærfatnað
mannsins síns.
Einræðisherrann hafði unun af
garðyrkju, ræktaði sítrónur og hafði
mikið dálæti á rauðum rósum. Hann
naut þess líka að fara í ökuferðir með
félögum sínum um sveitirnar, kveikja
eld við fallegan læk, grilla kjöt,
syngja og gera að gamni sínu. Stalín
hafði ennfremur yndi af því að syngja
georgísk sönglög og aríur úr óper-
unni Rígólettó eftir Verdi.
Hann var oft fyndinn og skemmti-
legur í veislum og lautarferðum en
gat verið stríðinn við félaga sína þeg-
ar þeir gerðu sér glaðan dag.
Stundum gekk stríðnin út í öfgar,
eins og margt annað í fari hans. Hann
hafði unun af því að kvelja félaga sína
í samkvæmum í bústað hans með því
að skála hvað eftir annað og neyða þá
til að drekka í botn þar til þeir urðu
foráttudrukknir. Ef þeir fóru sér of
hægt refsaði hann þeim með því að
dæma þá til að drekka enn einn snafs
af vodka. Þetta var ein af aðferðum
hans til að hafa vald yfir þeim; hann
vildi fá þá til að tala af sér og hegða
sér eins og erkiflón eða hirðfífl.
Stalín varð sjaldan ofurölvi sjálfur í
samkvæmunum því að hann drakk
annaðhvort léttvín eða vodka blandað
vatni. Hann hafði mikla skemmtun af
því að láta þjón lauma tómötum í sæti
gesta og veltist um af hlátri þegar
þeir settust á tómatana þannig að
þeir sprungu. Hann þreyttist aldrei á
þessum hrekk og uppátækin minntu
oft á ungling á gelgjuskeiði. Hann
niðurlægði félagana líka með því að
neyða þá til stíga rómantískan dans
tveir og tveir saman. „Vitur maður
dansar þegar Stalín segir honum að
gera það,“ sagði Níkíta Khrústsjov
sem síðar varð eftirmaður hans. Fé-
lagar einræðisherrans litu svo á að
betra væri að vera niðurlægður en
tekinn af lífi.
Þótt oft væri glatt á hjalla átti Stal-
ín það til að stökkva upp á nef sér af
litlu tilefni. Aldrei var hægt að leið-
rétta mistök sem gestum urðu á og
reittu hann til reiði. Það var eins og
að missa virka handsprengju úr
höndunum — menn gerðu það aðeins
einu sinni á ævinni.
Þegar vel lá á Stalín var hann hrók-
ur alls fagnaðar, málgefinn og félags-
lyndur söngfugl en hann átti það líka
til að fara í fýlu og draga sig inn í
skelina.
Þótt hann hefði sóst eftir völdunum
barmaði hann sér oft yfir byrðinni
sem fylgdi þeim og bauðst sex sinn-
um til að segja af sér.
Stalín var ekki aðeins harðgreind-
ur og með stálminni. Hann var einnig
gæddur miklum persónutöfrum, var
álitinn „maður fólksins“ og þegar
hann einsetti sér að heilla fólk var
hann ómótstæðilegur.
Einræðisherrann átti til að vera
hógvær og lítillátur og þannig kom
hann mörgum kommúnistum fyrir
sjónir. Tugir milljóna manna úti um
allan heim dáðu þennan alþýðlega og
rólynda mann, sem reykti pípu eins
og spakvitur bóndi, og biðu eftir því
að öreigar heimsins fengju að njóta
ávaxtanna af starfi hans. Margir
gesta hans í Kreml hrifust af rólyndi
hans og hógværð. Þeim fannst þeir
tengjast honum órjúfanlegum bönd-
um og þráðu það heitt að verða þess
heiðurs aðnjótandi að fá að koma aft-
ur á fund hans í Kreml.
Þessi var þó aðeins ein af mörgum
ásjónum hans. Hógvær og lítillátur
bóndi hefði mátt sín lítils þegar á
reyndi í flokki bolsévíka. Stalín var
líka ráðríkur, hrokafullur, eigingjarn
og uppstökkur, líkt og Lenín, Trots-
kíj og fleiri byltingarleiðtogar fyrr og
síðar. Án leiðtoga með slíka eiginleika
verða ekki byltingar.
Stalín var „maður margra andlita“,
að sögn eftirmanns hans, Khrúst-
sjovs. Lazar Kaganovítsj sagðist hafa
kynnst „að minnsta kosti fimm eða
sex stalínum“ á þeim rúmu 30 árum
sem þeir störfuðu saman í forystu
kommúnistaflokksins.
Einn af þessum stalínum streymdi
lygn eins og Don að settu marki og
gróf undan félögum sínum af stakri
varfærni þannig að enginn varð þess
var. Annar fossaði fram af ógnar-
krafti eins og beljandi stórfljót, fullur
af hroka og ofdirfsku. Stóíska róin
vék þá fyrir hamslausri reiði sem
engu eirði og metnaði sem var óseðj-
andi eins og sjálfur dauðinn. Heiftin
stafaði af því að undir niðri var Stál-
maðurinn viðkvæmur, hörundsár og
taugaveiklaður.
Tortryggnin „heilagur ótti“
bolsévíkans
Pólitísku brösurnar voru ær og kýr
Bóndans í Kreml og allt annað varð
að víkja. Hann eyðilagði ástarsam-
bönd sín með eigingirni og tortryggni
hans varð til þess að hann snerist
gegn mörgum vinum sínum.
Tortryggnin varð að ofsóknar-
kennd sem ágerðist með árunum og
hann varð vinalaus maður undir lok-
in. Samt þráði hann alltaf félagsskap.
Stalín er ekki talinn hafa verið geð-
sjúkur samkvæmt skilgreiningum
geðlæknisfræðinnar. Geðveiki ein-
kennist af alvarlegum andlegum
truflunum, til að mynda ranghug-
myndum og ofskynjunum, og skertu
veruleikaskyni. Einkennin eru oftast
nær svo alvarleg að hinn sjúki getur
ekki lifað eðlilegu lífi.
Mörkin eru þó ekki skýr og Stalín
hneigðist augljóslega til ofsóknar-
kenndar. Uppeldi hans kann að hafa
ýtt undir þessa hneigð. Hún ágerðist í
prestaskólanum og seinna í undir-
heimunum þegar Stalín barðist gegn
keisarastjórninni sem leitaðist við að
hafa njósnara á hverju strái. Bylting-
armennirnir urðu að vera mjög varir
um sig og tortryggnir til að komast
hjá handtöku. Til að mynda reyndist
einn af forystumönnum kommúnista,
Roman Malínovskíj, hafa verið á mála
hjá leyniþjónustu keisarastjórn-
arinnar í mörg ár fyrir byltinguna.
Það mál var mikið áfall fyrir Stalín og
ýtti undir tortryggni hans.
Eftir að bolsévíkar komust til valda
óttuðust þeir að „heimsvaldasinnar“
og kapítalistar í öðrum löndum
reyndu að koma kommúnistastjórn-
inni í Moskvu fyrir kattarnef. Bolsé-
víkar litu því á það sem skyldu sína að
vera tortryggnir. Sjálfur kallaði Stal-
ín tortryggnina „heilagan ótta“ sem
héldi bolsévíkum á tánum. Þessi póli-
tíska tortryggni er helsta ástæða þess
að ofsóknarkennd Stalíns ágerðist.
Ofbeldi bolsévíka eftir byltinguna
leiddi til vítahrings. Kúgunin gat af
sér það sem þeir óttuðust mest —
fjölmarga óvini sem áttu sér þá ósk
heitasta að steypa stjórninni af stóli.
Stalín og skósveinar hans höfðu því
fulla ástæðu til að vera varir um sig.
Eina svar þeirra var að auka ofbeldið
og það gat af sér meira hatur — og
enn meiri tortryggni.
Heillandi og harðsvíraður Kremlarbóndi
Í bókinni Barnið sem
varð að harðstjóra rekur
Bogi Arason sögu helstu
einræðisherra 20. aldar-
innar frá vöggu til fjölda-
grafa. Almenna bóka-
félagið gefur út
AFP
Byltingarleiðtogar Stalín og Lenín saman á góðri stund í mars 1919, á miðju 8. flokksþingi rússneska komm-
únistaflokksins. Stalín var maður margra andlita, gat verið fyndinn í veislum en meinhæðinn þess á milli.