Morgunblaðið - 26.11.2015, Blaðsíða 52

52 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 26. NÓVEMBER 2015
var ástæðan augljós: þrjú Norður-
landaríkjanna – Danmörk, Svíþjóð
og Finnland – voru þegar gengin í
ESB og á leið inn í Schengen. Nor-
ræna vegabréfasambandið frá 1954
var eitt af því sem aukið hafði sam-
kennd norrænna þjóða í áratugi og
það var í hættu. Finna varð lausn.
Ekki síst óaði Norðmenn við því að
taka upp vegabréfaeftirlit á geysi-
lega löngum landamærunum að Sví-
þjóð.
ESB-ríkin, sem upphaflega stofn-
uðu Schengen, samþykktu að veita
Norðmönnum og Íslendingum aðild
og þessar tvær þjóðir tóku því að sér
hluta af ytri landamærum Evrópu-
sambandsins. Um sama leyti og
þrefað var um þessi mál varð
Schengen, sem í upphafi var ótengt
ESB og stýrt af sérstakri fram-
kvæmdanefnd, fellt undir stofnanir
ESB.
Þetta gerðist 1999, en sama ár
voru samningar um aðild Íslands
undirritaðir. Þótt Schengen sé form-
lega undir yfirstjórn ráðherraráðs
ESB, helstu valdastofnunar sam-
bandsins, merkir það ekki að landa-
mæraeftirlit Íslendinga og Norð-
manna sé ekki lengur á þeirra hendi
heldur ESB. Sama á við um aðra út-
verði Schengen. Sjálfstæð ríki afsala
sér ekki hljóðalaust svo mikilvægum
þætti í sjálfstæði þjóðarinnar.
Sameiginleg landa-
mæralögregla?
Um haustið urðu hryðjuverkin í
Bandaríkjunum 11. september til
þess að farið var að huga mun meira
að öryggismálum í Evrópu. Eitt af
því sem rætt var um sumarið 2002
var sameiginleg landamæralögregla
fyrir Schengen-svæðið. Þáverandi
dómsmálaráðherra, Sólveig Péturs-
dóttir, sem tók við 1999, sagði hreint
út að Ísland myndi ekki taka þátt í
slíku samstarfi, erlendir aðilar gætu
ekki „af bæði pólitískum og stjórn-
skipunarlegum ástæðum“ tekið að
sér mikilvæga þætti eins og landa-
mæragæslu á Íslandi.
Formaður Framsóknarflokksins,
Halldór Ásgrímsson utanríkis-
ráðherra, var hlynntur aðild Íslands
að ESB og sama sinnis voru að sjálf-
sögðu leiðtogar þeirra flokka sem
mynduðu Samfylkinguna árið 1999.
Aðild Íslands að Schengen, sem
margir litu á sem
stökkpall að ESB-aðild, eins kon-
ar Trójuhest aukinnar Evrópusam-
vinnu, var frá upphafi mjög umdeild
og aðrir flokkar klofnuðu sumir í
málinu. Einnig var nefnt að það
myndi kosta Ísland aukalega 500-
900 milljónir króna vegna ráðstaf-
ana við Leifsstöð að ganga í Schen-
gen. Víða lýstu íslenskir lögreglu-
menn algerri andstöðu við
hugmyndirnar og fylgdu þar í kjöl-
far kollega sinna í mörgum ESB-
löndum, þ. á m. Þýskalandi.
En Þorsteinn Pálsson dóms-
málaráðherra studdi Schengen og
sama gerði meirihluti þingflokks
Sjálfstæðisflokksins. Margir sjálf-
stæðismenn vildu að Ísland ætti
gott samstarf við aðrar Evrópu-
þjóðir og töldu m.a. mikinn ávinning
að samstarfi við lögregluyfirvöld í
grannríkjum okkar í baráttu gegn
alþjóðlegri glæpastarfsemi og sam-
vinnu um flóttamannavanda.
Halldór Ásgrímsson beitti sér
mjög í þingumræðunum um
Schengen 1997-99. Hann sagði m.a.
að þótt vissulega ríkti þegar ferða-
frelsi í álfunni væru ferðalög tíma-
frekari og óþægilegri en ella væru
ríkin utan samstarfsins. Hann dró í
efa að kostnaðurinn væri jafn mikill
og fullyrt væri og spurði á móti
hvað það myndi kosta okkur að
standa utan við Schengen.
Halldór sagðist ekki efast um
réttmæti þeirra orða Steingríms J.
Sigfússonar að Schengen-aðild
myndi gera okkur auðveldara að
ganga í ESB. „En ég held því hik-
laust fram að það muni jafnframt
auðvelda okkur að vera þar fyrir ut-
an ef við kjósum það,“ sagði ráð-
herrann.
Mesta áherslu lagði Halldór samt
á að með inngöngu í Schengen væri
tryggt að norræna vegabréfa-
samstarfið héldist óbreytt.
Valgerður Sverrisdóttir sagðist
álíta Schengen koma sér vel fyrir
ferðaþjónustuna, hampaminna yrði
fyrir flesta að fara hingað. „Það eru
þægindi að geta gengið um flug-
hafnir í allri Evrópu – eftir nokkur
ár, segi ég, í allri Evrópu – án þess
að þurfa að standa í biðröðum. Það
eru þægindi,“ sagði Valgerður og
bætti við að Bretar og Írar yrðu
komnir í Schengen eftir nokkur ár.
Persónuupplýsingar og útgjöld
Ögmundur Jónasson, Einar Guð-
finnsson og fleiri þingmenn gagn-
rýndu harkalega að ekki væri nægi-
lega vel gætt að persónuvernd við
söfnun upplýsinga um farþega í
tengslum við Schengen. Ögmundur
sagði kostnað vegna aðildarinnar
verða ómældan og margt annað
væri athugavert við frumvarpið um
aðild þegar kom til lokaafgreiðslu
1999.
Davíð Oddsson, formaður Sjálf-
stæðisflokksins og þáverandi for-
sætisráðherra (og núverandi rit-
stjóri Morgunblaðsins), sagði á
fundi í Lögfræðingafélaginu árið
2002 að tryggð við Norðurlöndin og
norræna vegabréfasamstarfið hefði
orðið til þess að „flytja eftirlit með
landamærum okkar frá Keflavík
alla leið til Mílanó, Madrid og My-
konos, svo að dæmi séu tekin, svo
traustvekjandi sem það kann ann-
ars að þykja“.
Ferð án fyrirheits – og biðraða
 Schengen-samstarfið virðist hanga á bláþræði en hart var deilt um aðild Íslands að því
Morgunblaðið/Þórður
Vegabréfaeftirlit Deilt er nú um það hvort Schengen-samstarfið eigi sér framtíð. Nýlega tóku Þýskaland og Aust-
urríki upp vegabréfaeftirlit á landamærum að öðrum Schengen-ríkjum.
Inni eða úti
» Sumar hrakspár andstæð-
inga Schengen-aðildar Íslands
rættust ekki. Óhætt er að full-
yrða að áhrif á ferðaþjónustu
hafi ekki verið neikvæð.
» Erfitt er að meta kosti og
galla þess fyrir Ísland að slíta
samstarfinu og taka á ný upp
hefðbundið landamæraeftirlit
eins og Bretar og Írar. En óhjá-
kvæmilegt virðist að útgjöldin
yrðu meiri en nú.
» Samstarfið við Europol er
sagt vera í hættu ef Ísland
hætti í Schengen. En þess ber
að geta að Interpol, sem Ísland
á aðild að, og Europol eiga
mikið samstarf og hljóta að
deila gögnum sín í milli.
BAKSVIÐ
Kristján Jónsson
kjon@mbl.is
Deilt er nú um það hvort
Schengen-samstarfið eigi sér fram-
tíð. Nýlega tóku Þýskaland og
Austurríki upp vegabréfaeftirlit á
landamærum að öðrum Schengen-
ríkjum og báru því við að ella væri
útilokað að hafa stjórn á straumi
farand- og flóttafólks til landanna.
Slíkar ráðstafanir eru heimilaðar í
reglum samstarfsins en aðeins tíma-
bundið. Þær hafa ekki fyrr verið
notaðar í 20 ára sögu samstarfsins,
sem nú nær til alls 26 ríkja, þar á
meðal Íslands og hinna þriggja
ríkjanna í EFTA.
Innanríkisráðherra Þýskalands
gaf í skyn að vegabréfaeftirlitinu
yrði aflétt um leið og fólksstraum-
inum frá Balkanskaga og Miðjarðar-
hafslöndunum færi að linna. Flest
bendir hins vegar til þess að sá tími
sé langt undan. Margir stuðnings-
menn Evrópusambandsins óttast að
sambandið sjálft geti hrunið ef
Schengen leggi í reynd upp laupana.
Ferðalög fólks milli landa urðu
auðveldari eftir að vegabréfsskoðun
var lögð af, en eftir sem áður þarf
ferðalangurinn auðvitað að vera
með vegabréfið sitt í vasanum til
vonar og vara. Ekki er nóg að hafa á
sér ökuskírteinið eins og sumir
aðdáendur Schengen fullyrtu í upp-
hafi. Lögreglan gæti þurft að ræða
við ferðalanginn og þá er vissara að
geta sýnt traust, alþjóðleg skilríki.
En frelsistilfinningin var meiri eftir
Schengen, fannst flestum.
Síðustu árin hefur hins vegar fjar-
að undan evrópskri samvinnu, mis-
klíð hefur aukist og innflytjendamál
valdið hörðum deilum. Ekki bæta
hryðjuverkin úr skák. Öryggið sem
Schengen átti að veita, meðal ann-
ars gagnvart ferðum hermdarverka-
manna, hefur reynst tálsýn. Boð-
skiptin milli aðildarríkjanna hafa
ekki verið sem skyldi, menn skiptast
ekki alltaf á gögnum, ef til vill vegna
hirðuleysis. Og það hefur árum sam-
an verið opinbert leyndarmál að
eftirlit á svonefndum ytri landa-
mærum samstarfsins, einkum í
Grikklandi og á Ítalíu, er oft í mol-
um.
Sjá eftir landamærunum
Þessir gallar hafa síðan aukið
áhuga margra þjóða á að taka aftur
upp virkt landamæraeftirlit eins og
tíðkast í Bretlandi og á Írlandi,
tveim ESB-löndum sem ekki gengu
í Schengen. Harðir andstæðingar
ESB hafa fengið ný vopn í hendur.
Þegar Íslendingar fóru að huga
að inngöngu í Schengen árið 1997
Samstarf Evrópuríkja á sviði
landamæraeftirlits og löggæslu
byggist á Schengen-samningnum
sem tók gildi 1995 eftir aðdrag-
anda sem stóð í áratug. Oft er
nefnt að með samningnum sé
tryggð frjáls för milli aðildarríkja
Schengen en það var hún að sjálf-
sögðu þegar. Markmið samstarfs-
ins er hins vegar að gera ferðir
íbúa svæðisins enn auðveldari með
því að afnema vegabréfaskoðun á
innri landamærum þess en styrkja
jafnframt eftirlitið á sameig-
inlegum ytri landamærum svæð-
isins. Áritun gefin út í einu aðild-
arríki gildir í þeim öllum.
Eftir sem áður verður fólk þó að
hafa vegabréf meðferðis vegna
þess að flugfélög og fleiri aðilar
geta þurft að
ganga úr skugga
um það hver sé
á ferð. Einn
þáttur sam-
starfsins felst í
aukinni lögreglu-
samvinnu
ríkjanna til þess
að berjast gegn
alþjóðlegri
glæpastarfsemi,
m.a. fikniefnasmygli. Til þess var
Schengen-upplýsingakerfið, SIS,
sett á fót en lögregla í öllum aðild-
arríkjum hefur aðgang að því og
geymir það upplýsingar um eft-
irlýsta einstaklinga.
Norðurlöndin áttu áður með sér
samstarf, Norræna vegabréfa-
sambandið, um afnám vegabréfa-
skoðunar, frá árinu 1954. Það er
nú hluti Schengen.
Landamæraeftirlit gagnvart
löndum utan Evrópu er á hendi
sérhvers aðildarríkis, sætir ekki
yfirþjóðlegri stjórn ESB. Lengi
hefur samt verið ljóst að ESB vildi
taka að sér yfirstjórnina á ytri
landamærum Schengen og ring-
ulreiðin vegna straums farand- og
flóttafólks og skorts á eftirliti á
suðurlandamærunum hefur ýtt
undir þá viðleitni. Jean-Claude
Juncker, forseti framkvæmda-
stjórnar ESB, sagði þannig í
stefnuræðu sinni í september að
fyrir áramót yrðu kynnt skref í átt
að „evrópskri landamæralögreglu
og strandgæslu“. kjon@mbl.is
ESB vill yfirstjórn ytri
landamæra Schengen
Jean-Claude
Juncker