Morgunblaðið - 26.11.2015, Blaðsíða 95

95
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 26. NÓVEMBER 2015
Þurrir sokkar
„Elsku pabbi. Mér var farið að
leiðast eftir svari þínu og samþykki,
svo að ég gekk í herinn í dag. Líður
vel, og býst við að fara til Englands
fyrir jól.“ Þessi orð má finna í bréfi
sem Gunnar Richardsson, 19 ára
gamall, skrifaði 20. nóvember 1915.
Nokkru áður hafði hann beðið föður
sinn um að senda sér til Kanada
skriflegt leyfi (á ensku) til að ganga
í herinn.
Gunnar Richardsson fæddist á
Hrafnseyri við Arnarfjörð 5. ágúst
1896, sonur Málfríðar Kristínar
Lúðvíksdóttur og Richards Torfa-
sonar prests og síðar bókara í
Landsbankanum í Reykjavík. Gunn-
ar fluttist til Kanada vorið 1914 og
átti þá að baki tveggja ára nám við
Menntaskólann í Reykjavík. En
honum gekk illa að koma undir sig
fótunum vestanhafs „svo að ég
hugsaði að ég mætti eins vel ganga í
herinn,“ skrifaði hann föður sínum.
„Það hefði aldrei orðið maður úr
mér hvort sem var. Ég vil heldur
deyja við góðan orðstír heldur en að
lifa fremur tilverulausu lífi, sem
ekkert hefði orðið úr.“
Gunnar sigldi til Englands vorið
1916 og kom til átakasvæðanna í
Frakklandi í öndverðum ágústmán-
uði. Hann skrifaði yngri bróður sín-
um Magnúsi og Richard föður
þeirra fjölda bréfa og hafa þau varð-
veist. Dagblaðið Vísir birti kafla úr
allnokkrum bréfanna og komu þeir
fyrir sjónir lesenda frá því í nóv-
ember 1916 og fram á sumar 1917.
Líkt og eldri bróðirinn settist
Magnús á námsbekk í Menntaskóla-
num í Reykjavík. Tók hann bréfin
frá Gunnari oft með sér í skólann
þar sem þau voru lesin upp fyrir
bekkjarfélagana. „Um þetta heyrð-
um við, sem ekki vorum í bekknum
sögur og þótti okkur þær mjög
spennandi,“ sagði skólabróðir
Magnúsar löngu síðar. Íslendingar
höfðu því gleggri vitneskju um hlut-
skipti Gunnars Richardssonar en
nokkurs annars vesturíslensks her-
manns.
Bréfin veita einstaka innsýn í lífið
á vesturvígstöðvunum. Það var
framandleg veröld og ógnvekjandi
fyrir ungan mann ofan af Íslandi. Á
leið sinni til fremstu víglínu í nóv-
ember 1916 fór Gunnar „um sér-
stakan stað, sem fullur er af dauð-
um mönnum, hestum, múldýrum,
brotnum vögnum, byssum, rifflum,
og fleiru“. Hann skrifaði: „Ég sá 3
þýska hermenn, dauða, liggja utan
við veginn og enskur hermaður lá í
miðjum veginum rétt hjá. 6 hestar
voru þar í hóp, rifnir og tættir, allir
af sömu sprengikúlunni. Það er
sannarlega óttalegur staður.“
Verst þótti honum þó „regnið og
forin“. „Stígvélin okkar verða blaut
og það þarf vikuþurrk til þess að
þurrka upp forina, svo að við getum
gengið um þurrum fótum.“ „Skot-
grafirnar eru upp fyrir hné í for og
vatni, hvergi staður til að setjast eða
leggjast. Forin er um allt, hvergi
gras, allt landið tætt af sprengikúl-
um, stráð dauðra manna búkum.
Þetta er stríðið. En svo er líka ljós-
ari hliðin, þegar að við erum komnir
heim, fáum við heitt te og þurra
sokka, og förum að þurrka okkur og
tala saman.“ Um jólin 1916 þakkaði
hann föður sínum fyrir pakka að
heiman með alls kyns kræsingum og
þörfum hlutum. Tveir félaga Gunn-
ars fengu einnig að njóta og báðu
fyrir kveðju til föðurins með þeim
orðum að hann væri „a peach of a
fellow“. En sérstaklega var Gunnar
þakklátur fyrir „þann besta hlut
sem við gátum óskað, þurra sokka“
en um þá hafði hann beðið (sjá
ramma). Um íslensku sokkana sagði
hann: „Ég fór í þá og það er svei
mér munur að hafa þá á fótunum
heldur en hörðu, stuttu sokkana
(togsokka) sem við fáum vanalega.
Ég ásetti mér að ég skyldi þvo þá
sjálfur og halda þeim eftir. En vana-
lega fáum við hreina sokka í skipt-
um fyrir óhreina einu sinni á viku,
en auðvitað getum við aldrei fengið
sömu sokkana aftur.“ Fótabúnaður
var höfuðatriði fyrir alla hermenn,
gilti þá einu hvar þeir börðust og
hverrar þjóðar þeir voru. Vegna
vosbúðar í skotgröfum fengu margir
„skotgrafarfót“ (trench foot) en ófá-
ir hermenn þjáðust af þeim kvilla.
Í bréfunum sagði Gunnar frá
ýmsu sem við bar – loftbardögum
yfir orrustuvöllunum, hörðum
óvinaárásum, mannfalli í eigin röð-
um og fleiru. „Whiss-bang, whiss-
bang, whiss-bang var allt sem við
heyrðum því að kúlurnar þutu rétt
yfir hausana á okkur, og sprungu
ca. tvö fet yfir jörðunni 20-25 metra
frá okkur.“ Þannig lýsti hann at-
ganginum eitt sinn. Stórskotaliðs-
bardaga kallaði hann „skítkast“ af
þeirri ástæðu að „þegar sprengikúl-
ur okkar eða þeirra lenda og
springa senda þær heljarstóra gusu
af mold, timbri og hverju sem fyrir
verður, um 60 fet í loft upp“. Þá
væri „oft ónotalegt að verða fyrir
því þegar það dettur niður“.
Stundum hafði Gunnar áhyggjur
af því að bréf hans hlytu ekki náð
fyrir augum ritskoðenda hersins. Og
vissulega kom fyrir að orð og setn-
ingar voru strikuð út í bréfum hans.
En það gerðist afar sjaldan og hann
var furðuopinskár. „Menn okkar
fóru um skotgrafir Þjóðverja og
drápu hvern sem fyrir var með
handsprengjum, byssustingjum eða
marghleypum. Særðir menn voru
drepnir með gaddakylfum með járn-
haus,“ skrifaði hann í febrúar 1917;
tók reyndar fram að hann vonaðist
til að „censor“ sleppti bréfinu í gegn
þar sem þessi atburðir væru um
garð gengnir fyrir allnokkru.
Sjálfur var Gunnar stundum hætt
kominn, særðist vorið 1917 og var
þá sendur til Englands þar sem
hann naut aðhlynningar. Svo hófst
skotgrafalífið á ný. Oftast bar hann
sig vel en stundum leiddist honum.
„Okkur líður hér ágætlega, en tím-
inn er lengi að líða,“ skrifaði hann í
febrúar 1917 og sagðist vanta eitt-
hvað gott að lesa. „Ekkert markvert
héðan,“ hafði hann sagt í bréfi
skömmu fyrr. „Annars all right.“
Gunnar barðist allvíða í Frakk-
landi, meðal annars við Somme.
Fimmtudaginn 21. mars 1918 tók
hann þátt í bardögum nálægt borg-
inni Lens við landamæri Frakk-
lands og Belgíu, stýrði fallbyssu
ásamt félögum sínum. Kom þá
sprengja niður og lét Gunnar þar
lífið. „A direct hit,“ segir í bréfi sem
Richard föður hans barst með lýs-
ingu á atvikum, „so that you can be
assured he suffered no pain“.
Þurrir íslenskir lopasokkar besta
vörnin gegn „regninu og forinni“
Þegar siðmenningin fór
fjandans til eftir Gunnar
Þór Bjarnason fjallar
um Íslendinga og stríðið
mikla 1914-1918. Meðal
annars er þar farið í
sögu Vestur-Íslendinga
sem börðust í skotgröf-
unum. Mál og menning
gefur út.
Ritskoðun Bréf frá Gunnari Richardssyni til Magnúsar bróður síns og föður þeirra. Í herjum allra ófriðarþjóðanna
voru bréf hermanna ritskoðuð. Fyrir komað strikað var yfir orð og línur í bréfum Gunnars en það var afar sjaldan.
Hermaðurinn Gunnar Richardson.
Listi um það sem Gunnar
Richardsson bað föður sinn að
senda sér í skotgrafirnar í
nóvember 1916.
Jólakaka
Niðursoðið dilkakjöt
Cocoa í dós
Sardínur
Kex (sætt og ósætt)
Spil og stórt vaxkerti
Kjötseyði (Liebiegs eða Oxo)
Niðursoðnir ávextir (3-4 dósir)
Vindlar („létta litla góða en
fáa“)
Players Navy Cut sígarettur
Sauce …[línan ólæsileg]
Pickles (í glasi) [súrar gúrkur]
Konfekt, hnetur o.þ.h.
Blýantar (mjúkir blek-
blýantar)
3-4 pör af íslenskum, mórauð-
um mjúkum sokkum og belg-
vettlingum
Kamfóra (til varnar lús,
„senda í litlum kassa vegna
lyktar“).
Óskaði sér jóla-
köku og vindla
Æ síðan hljóma lög Presleys í
höfðinu á mér þegar ég fer til tann-
læknis, en því fer fjarri að ýlfrandi
hvæsið í vatnsblásandi borum nú-
tímalækna minni á sönginn í
Necchi-vélinni hennar mömmu; lík-
ist fremur bíóhljóðum þegar
sprengjur falla í stríðsmynd. Og
aldrei þjakaði Ole okkur með græn-
um dúk sem nú er tjaldað utan um
skemmda tönn í viðgerð og tjaldsúl-
urnar standa út úr hvoftinum. Aldr-
ei var rani með snörlandi soghljóði
settur mér undir tungurætur heima
á Sauðárkróki. Og aldrei aftur, aldr-
ei aftur kemur upp í munninn þessi
svalandi bómull, vætt í svíðandi
sótthreinsunarlegi. Norsk ukeblad
er ekki lengur á biðstofum, Familie
journal og Hjemmet lítt áberandi
litteratúr á borðum lækna. Séð og
heyrt liggur þar í bunkum fullt af
glansmyndum í lit af fólki með glas í
hendi; þó ekki ef skilnaður er nýlega
um garð genginn. Ekkert er nú sem
áður.
Ole Bieltvedt varð skólayfirtann-
læknir og fluttist suður, nýr tann-
læknir kom norður. Ég fór aldrei til
hans, en ég hef heyrt að hann hafi
skotið snjótittlinga með haglabyssu
af svölunum heima hjá sér, litla
fugla að gæða sér á korni. Tann-
sjúkir menn settust undir bor hjá
honum og hafa sagt mér að viskí-
angan úr vitum hans hafi dugað til
deyfingar, jafnvel að þeir hafi fallið í
öngvit og vaknað lítt eða ekki tennt-
ir. Hann fór líka suður. Nú eru að
minnsta kosti tveir skagfirskir tann-
læknar með fingurna uppi í sveit-
ungum sínum og má ekki minna
vera. Ég veit ekki hvaða hljóðerni
er hjá þeim. En ég veit að þeir eru
úrvalsmenn eins og allt þeirra kyn
og þeir skjóta ekki snjótittlinga.
Ég fer líka til tannlæknis hér
syðra og þar hljómar Presley og yf-
irgnæfir allt, líka hvæsandi bor sem
frussar vatni svo ský dregur fyrir
sólu; hljóðlátt skraf læknisins og
klinkunnar heyrist ekki, hvað þá
borgarhljóð að utan, ekkert heyrist
nema Presley. Elvis er í loftinu,
bókstaflega alls staðar, líka þegar
við tölum saman. Hann yfirgnæfir
fullkomlega útvarpshjalið. Ég
hlusta einungis eftir útvarpinu ef ég
sit í stólnum á fréttatíma og heyri af
atburðum einhvers staðar í veröld-
inni, en Elvis tekur alltaf undir.
Hann syngur Wooden Heart við frá-
sögn af styrjöld einhvers staðar, I
Need You So hljómar undir kvóta-
sífrinu í talsmanni LÍÚ, Surrender
þegar sagt er frá Icesave. Ég sit op-
inmynntur undir annarri sól en
forðum en söngurinn er sá sami.
Og allt í einu dregur læknirinn
þennan græna tjalddúk út úr mér,
viðgerð er lokið. Ég skola lang-
þreyttan munn með vatni, hræki
hroðanum í hvíta skál og Dońt er
ekki ónotaleg tónlist með munn-
skoli. Og svo dreg ég upp debetkort-
ið og slæ fimlega pinnið og staðfesti
um leið og King Creole sest í stól-
inn. Hann Guðjón tannlæknir sér til
þess að ég geti tuggið fram í andlát-
ið.
Enn erum við Elvis perluvinir.
Ég hlusta á Paralysed þegar ég er í
stuði. Líka Lonesome Cowboy og
She’s Not You. Og öll hin lögin. Og
ég finn tannlæknalykt á öldurhúsum
þegar plötusnúðar leika lögin hans
Elvis. Þá erum við Ole Bieltvedt
mættir á svæðið og einhvers staðar
sér í rautt hárið á Ásbirni Sveins-
syni – sem nú er farið að grána. Og
þá, akkúrat þá kemur bláklædd
kona með hárið í frelsispung, lýtur
niður að mér, segir: „Þú ert næstur,
Sölvi.“ Og hún brosir út í kinnar
með amalgam í hverjum jaxli, en
framtennurnar horfnar. Alveg
horfnar og brauðmylsna milli jaxla.
Ég einn á bekknum, sæmilega vel
tenntur, allt saman burstað út í
hörgul. Yfir öllu sveimar félagi Elvis
og Hound Dog ryðst inn fyrir höf-
uðskelina af fullum þunga.
Ole Bieltvedt, Nafna, Guðný,
Sveinn Ásmundsson. Öll horfin bak
við tjaldið. Ásbjörn fullorðinn mað-
ur, lyfsali fyrir vestan. Fyllingunum
fjölgar í tönnunum mínum. Hárin
grána í vöngum, þau sem eftir eru.
Við hverfum öll fyrir horn þegar
nóg er lifað. Return To Sender eins
og Ívar Antonsson póstur hefði get-
að sagt. Aðeins Elvis lifir okkur öll.