Morgunblaðið - Sunnudagur - 17.04.2016, Qupperneq 4

Fjölskyldan tekur líka út refsingu
Þegar fjallað er um glæpi ogrefsingu snýst talið yfirleittum gerandann eða þolandann.
Umræðan um fangelsismál og refsi-
stefnu er um það hvort dómar séu of
vægir eða of harðir, hvort úrræðin í
refsikerfinu séu við hæfi og hvort
gildandi lög og reglur geri samfélagið
öruggara. Einn hópur virðist nánast
vera ósýnilegur, en líður þó mjög fyr-
ir glæpina; nánustu ættingjar þeirra
sem dúsa í steininum.
Guðrún Lund útskrifast í sumar
með BA-gráðu í félagsfræði en loka-
ritgerð hennar fjallar um hlutskipti
aðstandenda fanga. Skoðaði Guðrún
einkum stöðu kvenna með börn, sem
eiga mann sem situr í fangelsi. „Þetta
eru einstaklingar sem standa frammi
fyrir miklum fjárhagslegum, félags-
legum og andlegum erfiðleikum
vegna fangelsisvistar makans, og má
segja að konur og börn fanga séu líka
látin taka út refsingu, utan fangels-
isveggjanna.“
Ekki eins og í sjónvarpinu
Rannsókn Guðrúnar fól meðal ann-
ars í sér að taka viðtöl við konur
fanga, bæði á Íslandi og í Bretlandi.
Rannsóknina vann hún undir leið-
sögn Helga Gunnlaugssonar, pró-
fessors í félagsfræði við HÍ. Hún seg-
ir að margir hafi myndað með sér
ákveðnar hugmyndir um konur í
þessum sporum og heimilislíf þeirra,
oftast byggt á því sem kvikmyndir og
sjónvarpsþættir sýna. Raunveruleik-
inn sé allt öðruvísi en í Scorsese-
kvikmynd: „Í flestum tilfellum var
heimilislífið mjög eðlilegt þangað til
maðurinn var fangelsaður. Hann var
kannski að afla peninga með ólögleg-
um hætti en kom svo heim og þá var
líf fjölskyldumeðlima eins og á hverju
öðru heimili. Sumir ímynda sér að
makar fanga séu vitlausar stelpur,
eða vafasöm kvendi, en langflestir
viðmælendur mínir voru yndislegar
konur. Löghlýðnir einstaklingar með
sín eigin markmið í lífinu, sem þurfa
að sýna mikinn styrk til að standa
það af sér þegar heimurinn í kringum
þær hrynur til grunna.“
Segir Guðrún að reynsla íslensku
og bresku kvennanna hafi á margan
hátt verið svipuð. Varð viðmælendum
hennar t.d. tíðrætt um skilningsleysi
annarra og útskúfun úr samfélaginu.
Margar völdu að fara þá leið að ljúga
til um hvar makinn væri, t.d. með því
að segja að hann hefði fengið vinnu
erlendis eða væri á sjó. „Þær upplifðu
mikla fordæmingu og að vera settar
undir sama hatt og makinn; að þær
hlytu að vera varasamar fyrst þær
ættu í sambandi við mann sem hafði
verið dæmdur í fangelsi. Sumar fara
þá leið að forðast að vera innan um
annað fólk til að þurfa ekki að svara
erfiðum spurningum. Við tekur ein-
angrun og jafnvel þunglyndi, og bæt-
ist það við þá fjárhagslegu erfiðleika
sem fylgja því þegar aðal-fyrirvinnu
heimilisins nýtur ekki lengur við.“
Þar með er ekki sagt að maki
þola þrýsting utan frá um að segja
skilið við makann. „Er þetta ekki
komið gott? – spyr fólkið í kringum
þær og fer ekki leynt með vanþóknun
sína.“
Erfitt líf á skólalóðinni
Börnin geta líka þurft að ganga í
gegnum mikla erfiðleika vegna glæpa
föður síns. „Ef fréttirnar berast í
skólann geta börnin orðið fyrir að-
kasti og einelti, og á meðan faðirinn
situr inni fara börnin á mis við það
uppeldi og leiðsögn sem hann gæti
annars veitt þeim,“ segir Guðrún og
bendir á að þetta geti orðið til að
skapa vítahring. „Rannsóknir hafa
sýnt að þegar börn missa þessa
föðurímynd aukast líkurnar á að þau
geti flækst í slæman félagsskap og á
endanum fetað sömu leið og faðir-
inn.“
Einnig bitnar það á börnunum að
þröngt er í búi þegar móðirin þarf ein
að sjá öllum farborða. „Sumir við-
mælendurnir nefndu t.d. að börnin
þeirra gætu ekki tekið þátt í íþrótta-
starfi eins og önnur börn, því það
væri of kostnaðarsamt.“
Jafnvel þótt heimsóknartímar séu í
boði geta tengsl barna og föður rofn-
að. „Umgjörðin utan um heimsókn-
irnar getur verið mjög þrúgandi, og
börnin finna fyrir streitunni í fangels-
isumhverfinu. Getur farið svo að þau
hreinlega neiti að heimsækja pabba
sinn því að það tekur of mikið á að
fara inn í fangelsið.“
Einn áberandi munur var á hlut-
skipti íslenskra kvenna og breskra í
þessari stöðu. Segir Guðrún að í
Bretlandi hafi konurnar komið sér
upp sínu eigin stuðningsneti. „Það er
aðallega í gegnum hóp á Facebook að
þær ná að mynda tengsl sín á milli, fá
hjálp og styðja við bakið á öðrum
konum í sömu sporum – nú eða ein-
faldlega að fá að tala og fá smá útrás
fyrir þá erfiðu stöðu sem þær eru
lentar í. Faglegur stuðningur í formi
sálfræðiaðstoðar, félagslegs stuðn-
ings eða fjárhagsstyrkja er af skorn-
um skammti, en í gegnum þennan
hóp gátu konurnar skapað samfélag
sín á milli og átt vettvang til að tjá sig
opinskátt.“
Guðrún fylgdist með því sem fram
fór í Facebook-hópnum og sá að þörf
væri fyrir sams konar hóp á Íslandi.
Gerði hún sér lítið fyrir og stofnaði
Facebook-hópinn „Aðstandendur
fanga á Íslandi“. Eru meðlimir hóps-
ins þegar rösklega 50 talsins. Bindur
Guðrún vonir við að íslenski hópurinn
geti reynst ættingjum fanga jafn vel
og sá breski en umræðurnar í hópn-
um hafa farið vel af stað.
Eitt styður við annað
Hvernig aðstandendum fanga reiðir
af hefur ekki bara að gera með það
hvort þeir þurfa að þola skort eða út-
skúfun. Segir Guðrún nánustu fjöl-
skyldu afbrotamanna leika mikilvægt
hlutverk þegar kemur að því hvort
glæpamanninum tekst að snúa við
blaðinu að fangelsisvistinni lokinni.
„Það reynir á marga þætti þegar af-
brotamaður fer aftur út í samfélagið,
og minni líkur á að hann brjóti aftur
af sér ef hann hefur fengið meðferð
og þjálfun við hæfi, en líka ef hann
getur sótt stuðning til fjölskyldu-
meðlima sinna.“
„Langflestir viðmælendur mínir voru yndislegar konur; löghlýðnir einstaklingar
með sín eigin markmið í lífinu,“ segir Guðrún Lund.
Morgunblaðið/Golli
Því getur fylgt félagsleg útskúfun, einelti og miklir fjárhagslegir erfiðleikar ef makinn er dæmdur til fangelsisvistar.
Börnin fara á mis við uppeldi og leiðsögn foreldrisins sem situr bak við lás og slá og aukin hætta er á að þau feti sömu braut.
Hugmyndir almennings um fólk í þessari stöðu eru litaðar af ranghugmyndum, t.d. úr kvikmyndum og sjónvarpi.
fanga sé alltaf verr staddur. Nefnir
Guðrún að stundum geti það verið
tækifæri fyrir konurnar að segja skil-
ið við vonda menn þegar armur lag-
anna nær loks til þeirra. „Það átti
ekki við um mína viðmælendur, en
vissulega er fangelsun makans oft
fyrsti möguleikinn fyrir konur að
fara úr slæmum samböndum. Fang-
elsun makans gefur þeim svigrúm til
að hugsa sinn gang og taka nýja
stefnu ef þær komast að því að
áframhaldandi samband er eitthvað
sem þær vilja ekki.“
En þær sem eru hamingjusamar í
sambandinu þurfa hins vegar oft að
Guðrún stefnir á nám í afbrota-
fræði í Bretlandi en hún hefur haft
mikinn áhuga á þessu fræðasviði
allt síðan í framhaldsskóla. Hún
segir refsimál lengra komin hjá
hinum Norðurlandaþjóðunum og
margt sem mætti betur fara í ís-
lenska fangelsiskerfinu. „Þessi
málaflokkur er fjársveltur og
fjarri því nóg gert til að endur-
hæfa afbrotamenn. Allt of margir
eru á stöðugri ferð inn og út úr
fangelsi og lítið sem kerfið gerir til
að gera samfélagið öruggara eða
minnka afbrotatíðni.“
Bendir Guðrún á að greinilegt
sé að samfélaginu stafi engin
hætta af öllum þorra þeirra
manna sem sitja í íslenskum fang-
elsum. „Þess vegna er það mín
skoðun að lokuð fangelsi séu
óþörf fyrir þennan hóp. Við ætt-
um frekar að starfrækja opin
fangelsi þar sem fólk fær rétta að-
stöðu og stuðning til að byggja sig
upp og því er veitt meðferð við
geðrænum vandamálum og per-
sónulegum brestum. Það hefur
lítið upp á sig að henda þessu fólki
einfaldlega á bak við lás og slá.“Morgunblaðið/Golli
Lítil hætta stafar
af flestum sem
dvelja í íslensk-
um fangelsum.
Lokuð
fangelsi eiga
ekki við
fyrir stóran
hóp fanga
4 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17.4. 2016
’
Eitt af því sem maður lærir í fangelsi er að hlutirnir
eru eins og þeir eru, og að fer sem fer.
Oscar Wilde
INNLENT
ÁSGEIR INGVARSSON
ai@mbl.is