Morgunblaðið - Sunnudagur - 17.04.2016, Blaðsíða 18

Þ
að var af nógu að taka þegar sest
var yfir kaffibolla á Mokka með
Benedikt Erlingssyni, leikara,
leikstjóra, handritshöfundi og
framleiðanda. Spjallið leiðir okkur
í ýmsar áttir; um íslenska kvikmyndagerð,
mannlegt eðli, umhverfisvá og pólítík. En við
byrjum á aðkomu hans að myndinni The Show
of Shows sem nú gerir það gott úti í hinum
stóra heimi.
Efni frá upphafi kvikmyndagerðar
„Það var mikið happ í mínu lífi að komast í
þetta verkefni,“ segir Benedikt um The Show
of Shows sem hann leikstýrði. Myndin er
heimildarmynd um sirkusa og má þar sjá
myndefni víðs vegar að úr heiminum allt frá
upphafi kvikmyndagerðar. Enginn sögumaður
er í myndinni né viðtöl heldur líður myndin
áfram undir seiðandi tónlist þeirra Sigur Rós-
ar-manna, Georgs Holm, Orra Páls Dýrasonar
og gítarleikarans Kjartans Dags Holm en
einnig fengu þeir til liðs við sig allsherjargoð-
ann Hilmar Örn Hilmarsson.
„Margréti Jónasdóttur, hinum stóra og vel-
tengda íslenska framleiðanda heimildarmynda
hjá Sagafilm, tókst með félögum sínum að
finna þennan fjársjóð sem var þetta safn,“ seg-
ir Benedikt en safnið fannst í Sheffield í Eng-
landi og var í umsjá konu einnar. „Hún sat á
þessu eins og dreki á gulli. En Margréti og
vinum hennar tókst að fá hana til að opna
skúffuna og hún bauð mér að skoða þetta. Ég
byrjaði með sextán tíma af efni ásamt klipp-
aranum David Corno sem gerði með mér
Hrossið. En svo kölluðum við inn meira efni út
um heim, það var ærið verkefni. Þetta er fjar-
sjóður og Margrét leiðir mig inn í hellinn og ég
smíða þetta út úr þessu,“ segir Benedikt. „Það
var ótrúleg upplifun að fara í gegnum þetta.
Það er svo sérstakt að vera með lifandi myndir
frá upphafi kvikmyndagerðar. Elsta efnið er
frá 1879. Edison og Lumiere bræður að gera
tilraunir. Og alveg fram á okkar tíma nánast,
eða þar til sjónvarp kemur til sögunnar.“
Maðurinn er fallegur en grimmur
Benedikt segist hafa upplifað í gegnum kvik-
myndirnar gömlu hversu öfgakennd mann-
eskjan er í raun. „Það er allt þarna, þessir öfg-
ar, þetta ótrúlega í mannlegri hegðun. Fólk að
búa til brauð úr hugmyndum. Hvort sem það
er að klæða sig úr fötunum, dansa á línu, ríða
nauti eða stinga höfðinu inn í ljón. Í þessu
myndefni sér maður hvað manneskjan er mik-
ið „paradox“. Við sem verur erum mótsagna-
kennd. Bæði falleg og virðingaverð en líka
grimm,“ segir Benedikt. „Við erum ekki bara
grimm við dýr heldur líka við sjálf okkur,“ seg-
ir hann og gefur dæmi úr myndinni. „Þarna er
kona sem kastar hníf á dætur sínar, faðir sem
heldur á ungabarninu uppi á skýjakljúfinum,
menn sem ríða nautunum, í stórkostlegri lífs-
hættu. Við mannfólkið elskum að sjá fólk í lífs-
hættu. Hvað er það? Svo þegar fólk bjargast á
síðustu stundu þá verðum við fyrir smá von-
brigðum, við sjáum ekki slysið. Þegar maður
fer að greina hvað það er sem skemmtir okkur
verður til mjög óhugnanleg og reyndar líka
falleg mynd af þessari veru sem skemmtir sér
á þennan hátt. Þetta er eiginlega mannfræði-
rannsókn,“ útskýrir Benedikt. „Þetta er mynd
um X-factor í hundrað ár. Í dag er þetta allt
gert stafrænt; risaeðlur, bílar sem hrapa, fólk
að deyja. Allt gert með tölvugaldri. Þarna
sjáum við þetta í alvöru. Þetta er ekki barna-
efni.“
Benedikt telur að fólk sem vinnur í sirkusi
við að sýna atriði sem eru jafnvel stórhættuleg
stjórnist af einhvers konar skapandi gleði. „Að
hrífa fólk. Og að búa til brauð úr sínum hug-
myndum. En auðvitað eru launin að sjá öll
þessi fallegu andlit, brosandi. Þar eru auðvitað
laun listarinnar líka, í þessum andlitum.“
Tónlistin breytir sjónarhorninu
Benedikt er leikstjóri myndarinnar en segir að
þessi vinna sé ekki dæmigerð enda er hann að
raða saman kvikmyndabútum en ekki að leik-
stýra leikurum. „Ég er kvikmyndagerðar-
maður sem býr til merkingarbæra upplifun.
Efnið liggur fyrir og ég vinn úr því. Þetta er
eins og þegar Grænlendingar gera skúlptúra
úr beinum. Þeir horfa á beinið og segja: hvaða
mynd er falin inni í beininu? Nú verð ég að
hreinsa burt allan hroðann svo að myndin
komi í ljós,“ segir Benedikt en myndin er unn-
in í náinni samvinnu við klipparann David.
„Við eyddum hálfu ári af ævi okkar og svo var
líka mjög náin vinna með tónlistarmönnunum.
Svo er spurning hvort þetta sé kvikmynd eða
tónverk. Tónverk með kvikmynd eða kvik-
mynd með tónverk? Samstarfið við Sigur Rós-
ar-menn var mjög gjöfult og þeir komu mér á
óvart. Tónlistin breytir sjónarhorninu. Þú get-
ur algjörlega endurstillt sjónarhorn áhorfand-
ans eftir því hvernig tónlist þú setur við mynd-
ina. Í rauninni er það sögumaðurinn á
einhvern hátt. Þeir endurstilltu sjónarhorn
mitt,“ segir Benedikt.
Tónlistin hefur verið gefin út á vinyl og heit-
ir platan Circe. Hún var tilnefnd til Edduverð-
launa nú í ár. „Myndin kom ekki til álita því
hún var ekki frumsýnd en hún er frumsýnd
núna fyrst á þessu ári. Hún hefur farið víða og
fengið mikið flug, þessi mynd. Hennar vegur
fer vaxandi, hún byrjaði í Sheffield sem opn-
unarmynd þar og fór svo til San Sebastian og
Gautaborgar og nú nýlega var hún opnunar-
mynd í Vilníus. Ég var þar í viku að hneigja
mig. Og nú verður hún sýnd á Tribeca kvik-
myndahátíðinni á Moma safninu þar sem hún
verður spiluð í lúppu í hálfan dag,“ segir Bene-
dikt og hann hlakkar mikið til.
Íslenska myndefnið ómetanlegt
Íslenskt efni leikur stórt hlutverk í myndinni.
„Það sem er merkilegt fyrir okkur Íslendinga,
fyrir utan að fá innsýn í þennan geðveika heim
sem „show businessinn“ er, er að sjá íslensku
listamennina sem koma þar fram. Myndefnið
frá Jóhanni Svarfdælingi er ómetanlegt. Hann
var áhugamaður um kvikmyndatöku og átti 8
mm vél. Hann tekur upp efni sem er algjört
lykilefni fyrir þessa mynd. Við fáum innsýn í líf
þessa merkilega manns sem var risastjarna í
þessum heimi,“ segir Benedikt og bætir við að
annar Íslendingur hafi komið við sögu í mynd-
inni. „Það er Jóhannes á Borg, sem var glímu-
maður. Þarna sjáum við hann berjast við átján
indjána. Gunnar Nelson kemst ekki með tærn-
ar þar sem Jóhannes hefur hælana,“ segir
hann. „Svo eru þarna mjög merkilegar myndir
úr Vatnsmýrinni, konur til sýnis. Hin nakta
kona hefur alltaf verið hluti af sirkusnum.“
Kalla mig „show business“ mann
Benedikt hefur gert eina bíómynd í fullri
lengd, Hross í Oss, sem farið hefur víða og
fengið góða dóma en hún fékk meðal annars
kvikmyndaverðlaun Norðurlandaráðs. Einnig
hefur hann gert tvær stuttmyndir en auk þess
leikið í ýmsum leikritum, sjónvarpsþáttum og í
leikþættinum margrómaða Ormstungu og Mr.
Skallagrímsson svo eitthvað sé nefnt. Hann
hefur í auknum mæli snúið sér að handrita-
gerð og leikstjórn sem og tekið sér sæti fram-
leiðandans. „Ég kalla mig stundum „show bus-
iness“ mann. Það getur verið kostur að líta á
svið sitt í breiðara ljósi. Ég sem leikstjóri í
leikhúsi fer mikið inn á verksvið framleiðand-
ans. Það er sama í kvikmyndum; íslensk kvik-
myndasaga er saga leikstjóra sem eru sínir
eigin framleiðendur. Í upphafi af illri nauðsyn.
En um leið er það mikill kostur. Og í dag er
þetta mjög algengt og regla fremur en hitt.
Það er nauðsynlegt fyrir mig sem leikstjóra að
hafa framleiðsluvald til að geta tekið stórar
ákvarðanir. Þegar þarf að velja eða fórna á
leiðinni. Peningar stjórna líka hinum listrænu
ákvörðunum,“ útskýrir Benedikt.
„Ég hef alltaf verið einhvers konar framleið-
andi minna verka og ég ætla mér að vera líka
framleiðandi fyrir aðra, það er líka leiðin fyrir
mig til að lifa af á milli verkefna. Ég lifi á ekki
á því að gera eina mynd á fimm ára fresti,“
segir Benedikt sem vill einbeita sér að kvik-
myndagerð. „Þetta er spurning um að ná ár-
angri, þá vill maður ganga alla leið. Og þetta er
þá leiðin, að halda sér í bransanum,“ segir
hann um hlutverk sitt sem framleiðandans.
Þú ert ekki í mjög tryggu starfi, launalega
séð. „Nei, guð minn góður. Ég er búinn að vera
bóhem-listamaður í 19 ár. Ég var eitt ár með
árs samning, annars horfir maður inn í eyði-
mörkina, tekjulaus. Eftir þetta eina ár fékk ég
angistarkast en þá mundi ég að þannig hafði
þetta alltaf verið. Við hjónin höfum stundum
klappað hvort öðru á öxlina. Við höfum náð að
lifa þetta af og erum ekki mjög skuldsett. Ég á
alltaf einleik sem ég get dustað rykið af,“ segir
hann.
Vonbrigði að fá ekki styrk hérlendis
Hross í Oss er hans stærsta kvikmyndaverk-
efni hingað til. „Hún fékk heldur betur vængi.
Ég er í framhaldi af því að undirbúa mína
næstu mynd sem ég kalla Fjallkona fer í stríð.
Handritið er eftir mig og Ólaf Egil Ólafsson.
Fjármögnun gengur mjög vel erlendis en öllum
að óvörum kom smá babb í íslenska bátinn. Við
fengum fyrst já frá ráðgjafa sjóðsins enda virð-
ast menn vera nokkuð ánægðir með handritið
bæði hér og erlendis en síðan fengum við nei
frá kvikmyndasjóðnum sjálfum. Sem þýðir að
myndin verður ekki tekin upp fyrr en sumarið
2017. Þetta voru auðvitað vonbrigði en það er
ekkert réttlæti í listum. Það sem er ánægjulegt
er hvað ég virðist vera heit kartafla í útlöndum.
Ég er kominn með tvo stóra styrki í Frakk-
landi, auk media þróunar styrks. Svo er búið að
selja dreifingarréttinn fyrirfram en þetta verð-
ur auðvitað dýr mynd. Við erum að tala um „ac-
tion“ mynd,“ segir Benedikt. „Ég mun líklega
geta gert myndina með eða án kvikmyndasjóðs
en ekki fyrr en næsta sumar. Vonandi með. Því
auðvitað vil ég að mitt fólk sé með og að við get-
um verið stolt af þessu saman.“
Að hlúa að listum í landinu
„Ég hafði alltaf ímyndað mér að við værum öll
í sama liði. Í ljósi síðustu uppljóstrana í pólitík
„Það er ekkert
réttlæti í listum“
Benedikt Erlingsson er á leið til New York á Tribeca kvikmyndahátíðina með
heimildarmyndina The Show of Shows sem hann leikstýrði. Tónlistin var í höndum
Sigur Rósar-manna en myndin hefur fengið mikið lof erlendis. Benedikt er með
mörg járn í eldinum, kvikmynd hans Fjallkona fer í stríð fer í tökur á næsta ári en
auk þess mun hann gera barnamynd og sjónvarpsþættina Danska konan.
Ásdís Ásgeirsdóttir asdis@mbl.is
’ Við mannfólkið elskum aðsjá fólk í lífshættu. Hvað erþað? Svo þegar fólk bjargast ásíðustu stundu þá verðum við
fyrir smá vonbrigðum, við sjáum
ekki slysið. Þegar maður fer að
greina hvað það er sem skemmtir
okkur verður til mjög óhugnanleg
og reyndar líka falleg mynd af
þessari veru sem skemmtir sér á
þennan hátt.
VIÐTAL
18 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17.4. 2016