Morgunblaðið - 09.06.2016, Blaðsíða 24

24 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 9. JÚNÍ 2016
SVIÐSLJÓS
Guðmundur Magnússon
gudmundur@mbl.is
„Þið hafið svipt okkur lífsbjörginni,“
sögðu breskir togaraskipstjórar bál-
reiðir þegar Íslendingar og Bretar
undirrituðu 1. júní 1976 samkomu-
lag í Osló sem í reynd fól í sér að
bresk stjórnvöld viðurkenndu rétt
Íslands til yfirráða yfir 200 mílna
fiskveiðilögsögunni sem tekið hafði
gildi 15. október 1975. Að baki var
einhver harðasta milliríkjadeila Ís-
landssögunnar, barátta sem skók ís-
lenskt þjóðlíf og reyndi á þolrif
ráðamanna landsins og samskiptin
við vinaþjóðirnar í Atlantshafs-
bandalaginu. Vonbrigði og reiði
breskra sjómanna þurftu ekki að
koma á óvart því miklir hagsmunir
voru í húfi. Bretar höfðu veitt á Ís-
landsmiðum um aldabil og togar-
arnir verið hér við land um áratuga-
skeið. Þeir töldu sig eiga sögulegan
rétt til áframhaldandi veiða.
Fiskurinn frá Íslandi hafði skapað
þeim verulegar tekjur. Höggið af
samningnum varð sérstaklega þungt
fyrir nokkra útgerðarbæi á austur-
strönd Englands sem um tíma urðu
að horfast í augu við atvinnuleysi,
gjaldþrot og fólksfækkun. Fyrir Ís-
lendinga var útfærslan einhver mik-
ilvægasti atburðurinn frá stofnun
lýðveldisins, síðasti áfangi sjálfstæð-
isbaráttunnar og mörgum þótti við
hæfi að síðustu bresku togararnir
sigldu af Íslandsmiðum á fullveld-
isdaginn 1. desember 1976. Stór-
aukin yfirráð yfir fiskimiðunum
skiptu sköpum fyrir efnahag lands-
manna; þjóðartekjur stórhækkuðu
og lífskjör bötnuðu þegar tugþús-
undum tonna af sjávarafla til við-
bótar var landað hér.
Stefnan mörkuð 1948
Landhelgisdeilan 1975 til 1976
átti sér nokkurn aðdraganda. Árið
1948 voru sett lög um vísindalega
verndun fiskimiða landgrunnsins.
Þjóðlífið grundvallaðist þá og enn í
dag á fiskveiðum. Auðvelt var að
rökstyðja að með lögunum var verið
að styðja lífshagsmuni þjóðarinnar.
Á landgrunnslögunum byggðist út-
færsla fiskveiðilögsögunnar – eða
landhelginnar eins og stundum er
sagt – næstu áratugina. Hún var
gerð í fjórum áföngum, í 4 mílur
1950 til 1952, í 12 mílur 1956, í 50
mílur 1972 og 200 mílur 1975.
Öllum var þessum útfærslum
mótmælt af öðrum þjóðum og harð-
ast af Bretum, enda voru hags-
munir þeirra á Íslandsmiðum mest-
ir. Í fyrstu deilunni settu Bretar
löndunarbann á ísfisk frá Íslandi í
breskum höfnum og stóð það í fjög-
ur ár. Það hitti þó Breta sjálfa verr
fyrir en Íslendinga, því fiskskortur
varð hjá þeim. Íslendingar brugðust
við banninu með því að frysta meira
af fiski og gera viðamikinn vöru-
skiptasamning við Sovétríkin árið
1953. Samið var um lyktir lönd-
unarbannsins 1956.
Þegar lögsagan var færð út í 12
mílur vorið 1958 sendu Bretar her-
skip til að verja togara sína á mið-
unum. Samningar tókust 1961. Út-
færslan í 50 mílur í febrúar 1972
leiddi af sér enn harkalegri við-
brögð Breta sem sendu hingað her-
skip og dráttarbáta sem gerðu til-
raunir til að sigla á íslensku
varðskipin. Í þeirri deilu beittu
varðskipsmenn togvíraklippu í
fyrsta skipti. Áttu Bretar ekkert
svar við þessu sérstæða leynivopni
Íslendinga. Bráðabirgðasamkomu-
lag til tveggja ára tókst í deilunni í
nóvember 1973.
Útfærslan 1975
Um sama leyti og útfærsla fisk-
veiðilögsögunnar í 200 mílur tók
gildi haustið 1975 var samningurinn
við Breta frá 1973 að renna úr gildi.
Vildu Bretar semja að nýju á svip-
uðum nótum og fyrr, en nýr samn-
ingur skyldi gilda í áratug og fisk-
afli þeirra ekki vera minni en 130
þúsund tonn árlega. Á þetta gátu ís-
lensk stjórnvöld ekki fallist, en
buðu 65 þúsund tonn. Upp úr við-
ræðunum slitnaði, en ekki hafði það
verið til að auðvelda þær að meðan
á þeim stóð sýndu íslensku varð-
skipin bresku togurunum innan lög-
sögunnar fulla hörku, ráku þá brott
og klipptu jafnvel á togvíra þeirra.
Ákváðu Bretar þá að senda her-
skip á miðin og hétu því að vernda
togarana gegn því að þeir veiddu
saman á þröngum svæðum. Einnig
settu Bretar nú að nýju löndunar-
bann á íslensk fiskiskip í breskum
höfnum.
Deilan stigmagnast
Næstu vikurnar magnaðist deilan
stig af stigi. Hvert atvikið rak ann-
að þar sem togklippum varðskip-
anna var beitt gegn bresku togur-
unum og bresku herskipin reyndu
að verja sína menn. Hinn 11. des-
ember 1975 sigldu tveir breskir
dráttarbátar á varðskipið Þór þar
sem skipið var á leið á miðin frá
Seyðisfirði. Skemmdist skipið nokk-
uð á bakborðshlið og varð að snúa
til hafnar. Þetta olli mikilli reiði og
kærði ríkisstjórnin framferðið til
fastaráðs NATO og öryggisráðs
Sameinuðu þjóðanna. Í byrjun árs
1976 sigldu breskar freigátur
nokkrum sinnum á íslensku varð-
skipin og ollu tjóni. Alls munu þau
vera 54 skiptin sem bresk herskip
og dráttarbátar og íslensk varðskip
rákust saman. Bretar héldu því
fram að íslensku skipin hefðu oft
viljandi stuðlað að árekstri og dæmi
væru um að þau sigldu sjálf af
ásetningi á bresk skip; sérstaklega
var varðskipið Baldur nefnt í því
sambandi en þrisvar sinnum þurftu
breskar freigátur að sigla heim til
viðgerða eftir árekstur við það.
Togklippunum var beitt miskunn-
arlaust meðan á deilunni stóð, munu
skráð 48 tilvik þar sem varðskips-
menn klipptu á veiðarfæri breskra
togara.
Stjórnmálasambandi slitið
Íslensk stjórnvöld héldu því fram
að með því að senda herskip á Ís-
landsmið væru Bretar að brjóta
gegn stofnsáttmála Atlantshafs-
bandalagsins. Kröfðust þau þess að
NATO stöðvaði framferði Breta.
Einnig var biðlað til Bandaríkja-
manna. Voru beinlínis hafðar uppi
hótanir um að Ísland gengi úr
bandalaginu og segði upp varnar-
samningnum ef ekki fengist stuðn-
ingur við að koma Bretum á brott. Í
febrúar 1976 slitu Íslendingar
stjórnmálasambandinu við Bret-
land.
Ísland var á þessum tíma mikil-
vægur útvörður í hernaðarkerfi
vestrænna þjóða og ráðamönnum
þeirra leist ekki á blikuna og hófu
að beita sér fyrir lausn deilunnar.
Settu þeir mikinn þrýsting á bresku
ríkisstjórnina. Utanríkisráðherra
Breta lagði fram nýjar tillögur um
lausn deilunnar á utanríkis-
ráðherrafundi NATO-ríkjanna und-
ir lok maí 1976 og hófust þá samn-
ingaviðræður að nýju. Rúmri viku
seinna var Oslóarsamkomulagið
undirritað. Bretar fengu að veiða í
sex mánuði til viðbótar, samtals 50
þúsund tonn á 24 togurum hverju
sinni, en frekari veiðar voru háðar
leyfi íslenskra stjórnvalda. Það leyfi
fékkst aldrei og lauk þá siglingum
breskra fiskiskipa á Íslandsmið.
Skipti sköpum fyrir efnahaginn
 Fjörutíu ár frá lokum síðasta þorskastríðsins við Breta  200 sjómílna fiskveiðilögsaga Íslands við-
urkennd eftir harða baráttu 1. júní 1976  Þjóðartekjur hækkuðu og lífskjör landsmanna bötnuðu
Ljósmynd/Morgunblaðið
Sigur Með samningi í Osló 1. júní 1976 viðurkenndu Bretar í reynd yfirráðarétt Íslendinga yfir 200 mílunum. Einar Ágústsson, utanríkisráðherra, og Matt-
hías Bjarnason, sjávarútvegsráðherra, gerðu samninginn fyrir hönd Íslands og Anthony Crosland, utanríkisráðherra, fyrir hönd Breta.
Stórtíðindi Sigurinn í Osló var að-
alfrétt Morgunblaðsins 2. júní 1976.
Mikið úrval af sumarfatnaði
Eikjuvogur 29 - 104 Rvk. S:781-5100
Opið: Mán-fim: 12-18 - fös: 12-16
www.facebook.com/spennandi