Morgunblaðið - Sunnudagur - 27.11.2016, Blaðsíða 35

það sem þeir fyrir aðeins fáeinum dögum kölluðu „al-
gjörar úrslitakröfur“.
Flokkar eru ófúsir til að slaka út „algjörum úr-
slitakröfum“ hvað þá tveimur, eins og Píratar voru
plataðir til að gera, fyrr en öruggt er talið að það
muni leiða til stjórnarmyndunar.
Ekki er vitað til að VG hafi, undir eigin verkstjórn,
slakað á nokkrum sköpuðum hlut, né nokkur annar
flokkur sem tók þátt í leikritinu. Ekki Viðreisn af
sinni hálfu né af hálfu Proppé tvíbura.
Og Samfylkingin (grátlegt nafn yfir þrjá þing-
menn) hefur ekkert að bjóða. „ESB er allt sem ég
hef, hvort ég vaki eða sef,“ sönglar hún.
Fyrirburi
Stundum var því haldið fram að einn af okkar ágæt-
ustu forsetum hefði fyrstur beitt „rakarastofuaðferð-
inni“ við stjórnarmyndun: Næsti, gjörðu svo vel, þeg-
ar hann veitti hverjum formanninum af öðrum umboð
til að reyna. Guðni Jóhannesson tilkynnti að nú í
næsta framhaldi hefði enginn og allir stjórnarmynd-
unarumboð. Það kom dálítið á óvart að sjá núverandi
forseta henda stjórnarmyndunarumboðinu svo fljótt
út með baðvatninu. Ekkert fordæmi er fyrir slíku.
Einasta skýringin á því er sú, að forseti taldi sig næst
neyðast til að veita Pírötum umboðið, veitti hann það
einhverjum einum flokki. Forseti getur ekki veitt
þremur einstaklingum stjórnarmyndunarumboð.
Enginn einn forystumaður Pírata hefur umboð til að
taka við umboðinu. Þrír einstaklingar fara með um-
boðið. Standandi frammi fyrir þessum vanda virtist
forsetinn ekki sjá annan kost en þann að kasta um-
boðinu svo óvenjulega fljótt út í Kolaportið. Þegar
slíkt var síðast gert hafði allt verið reynt og þá var
raunveruleg stjórnarkreppa uppi. Örvænting hafði
gripið um sig.
Önnur góð skýring á þessu skrítna skrefi en hin
óljósa uppbygging Pírata er ekki nærtæk.
Frumkvæðisrétturinn og skyldan eru því nú um
sinn ekki lengur í höndum forsetans. Stjórnmálaleið-
togar munu því reyna að nálgast og tilkynna forseta
það, telji einhver þeirra sig hafa nægan stuðning til
að stefna á borðsendann og aðrir muni vitna um það.
Það er svo sem alls ekki útilokað að þetta gæti tekist.
En það er ekki vegna aðferðarinnar. En forsetinn
hafði fleiri kosti en að veita Pírötum umboðið, sem
hann augljóslega treysti sér ekki til eins og í pottinn
er búið. Eins og landið liggur nú hefði verið eðlilegast
að forseti fæli Bjarna Benediktssyni umboðið á ný.
Aðstæður hafa gjörbreyst síðan Bjarni, forystu-
maður langstærsta þingflokksins, hafði það síðast.
Stjórnarmyndunarumboð
er meira en sýnist
Forseti gat þess við blaðamenn þegar hann tilkynnti
að umboðið yrði á næstunni út um allt, að sá gjörn-
ingur að veita stjórnarmyndunarumboð væri ekki
einu sinni formbundinn. Þetta er rétt, en breytir ekki
öllu. Raunar litlu. Umboðsveitingin er fjarri því að
vera óljós gervigerningur. Hún gefur handhafa um-
boðsins einstæða stöðu. Henni fylgir til að mynda
mjög rík óskráð hefð, sem byggt hefur verið á. Hand-
hafi umboðs til að mynda stjórn getur þannig með
vísan til þess leitað hvers konar aðstoðar og upplýs-
inga frá ráðuneytum og stofnunum um stöðu mála og
þeim er skylt að bregðast skjótt við. Handhafi um-
boðsins getur einnig eftir atvikum og í samráði við
ráðuneyti leitað útreikninga og greinargerða fagaðila
utan stjórnsýslunnar, sem forsætisráðuneytið sæi um
að kosta, innan allra eðlilegra marka.
Embættismenn ráðuneyta og stofnana eru í þessu
tilviki undanþegnir því að láta yfirmenn sína í starf-
andi ríkisstjórn vita eftir hverju handhafi stjórnar-
myndunarumboðs er að slægjast. Nyti forystumaður,
sem reyndi stjórnarmyndun, ekki slíkrar þjónustu,
hefði hann mun lakari stöðu en aðrir. Stofnanir á
borð við Seðlabanka, Hagstofu og fleiri stofnanir gefa
handhafa stjórnarmyndunarumboðs upplýsingar,
óski hann eftir þeim, og hugsanlega án slíkrar beiðni,
sem geta gagnast honum í viðræðum og hann fer auð-
vitað vel með.
Þetta fyrirkomulag hefur iðulega haft verulega
þýðingu. Þegar enginn hefur umboðið, en allir mega
reyna, má augljóst vera að ráðherrar ríkisstjórnar-
innar eru í mun sterkari stöðu en allir aðrir.
Þess vegna er þessi „opnapottsaðferð“ ekki notuð
fyrr en fokið er í flest skjól.
Þegar formaður Samfylkingar sagði aðspurður í
sjónvarpi að þetta „væri sniðugt“ byggist það á skilj-
anlegu reynsluleysi.
Hvað sem stjórnarkreppu líður er mikilvægt að
menn taki sér þann tíma sem þarf til að ganga frá
stjórn sem situr út kjörtímabilið.
En það er jafnþýðingarmikið að taka sér ekki meiri
tíma en þarf.
Vorið 1987 tóku menn sér eina þrjá mánuði til að
mynda stjórn og stjórnarsáttmálinn var upp á marga
tugi blaðsíðna. Stjórnin sprakk eftir rúmt ár.
Vorið 1991 dugðu fjórir dagar til að koma með
splunkunýja ríkisstjórn og stjórnarsáttmálinn varð
aðeins tvær síður. Sá sem myndaði hana og fór svona
sparlega með pappír sat svo í forsætisráðuneytinu
töluvert á fjórtánda ár.
Því eins og Napóleon hefði getað sagt við Jóhann
risa: Þetta fer ekki allt eftir lengdinni.
Napóleon endaði á St. Helenu, en Jóhann Svarf-
dælingur á Dalvík.
Að því leyti til hafði lengdin vinninginn.
Morgunblaðið/RAX
27.11. 2016 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 35