Morgunblaðið - Sunnudagur - 27.11.2016, Blaðsíða 34

34 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27.11. 2016
ú er mánuður frá kosningum. Og
strax farið að bera á tali um
stjórnarkreppu.
Sögubrot
Fram til vors 1991 hafði á lýð-
veldistíma gjarnan tekið mánuð
eða svo og allt upp í þrjá mánuði að mynda meiri-
hlutaríkisstjórn á Íslandi. Vorið 1991 tók það fjóra
daga eftir að stjórnarmyndunarumboð fékkst, sex
dögum eftir kosningar. Kosið var 20. apríl og ný
stjórn var mynduð 30. apríl, 10 dögum síðar. En oft
hefur verið erfitt um stjórnarmyndun, ekki síst þar
sem forystumenn tveggja stærstu flokkanna um
langa hríð, Hermann og Ólafur, áttu ekki alltaf skap
saman.
En einnig síðar var stundum erfitt um stjórnar-
myndun. Vorið 1974 virtust kostirnir nokkuð aug-
ljósir. En það urðu erfið endalokin fyrir stjórn Ólafs
Jóhannessonar og Sjálfstæðisflokkurinn hafði beitt
sér mjög gegn henni. Bréfritari var þá þingfrétta-
ritari Morgunblaðsins og það var gósentíð fyrir ung-
an og „örlítið“ vilhallan blaðamann á þeirri tíð. Sjálf-
stæðisflokkurinn var ótvíræður sigurvegari kosning-
anna, en eftir 20 daga tilraunir eða svo skilaði for-
maðurinn, Geir Hallgrímsson, umboði sínu. Eftir
nokkurt þóf, er Ólafur Jóhannesson fór með umboðið,
myndaði hann stjórn fyrir Geir, eins og hann minnti
stundum á, um leið og hann gotti góðlátlega út í
annað.
Hjörleifur Guttormsson, fyrrverandi ráðherra,
hefur rifjað upp ýmis atvik sem urðu næstu árin á eft-
ir í athyglisverðri grein hér í blaðinu. Hann var á
þeim árum á meðal helstu gerenda. Sagan verður
vissulega ekki sett í ljósritunarvél, en stundum getur
verið heimskulegt að hafa hana ekki a.m.k. til hlið-
sjónar. Menn kynnu að hafa gott af því að glugga í
grein Hjörleifs.
Nær núinu
Vorið 1987 var nokkuð erfitt um stjórnarmyndun og
enginn kostur tveggja flokka stjórnar og enginn kost-
ur þriggja flokka stjórnar án aðkomu Sjálfstæðis-
flokksins. Það þóttu einstæðar pólitískar aðstæður.
Nú, nær þremur áratugum síðar, er sama staða aftur
uppi. Þrír næststærstu þingflokkarnir hafa aðeins 28
þingmenn á bak við sig.
Það er ekki mjög trúverðugt að halda því fram, að
þótt mánuður sé frá kosningum hafi ígildi stjórnar-
kreppu riðið í hlað. En það kemur hins vegar fleira
til. Stjórnarmyndunartíminn einn segir aðeins lítinn
hluta sögunnar. Það sem ýtir undir vandann er
óheppilegur kosningatími, skortur á fjárlögum og
framundan jólatíð og áramót. Allt þetta hottar á. Með
nákvæmlega sama hætti og gerðist eftir haustkosn-
ingarnar 1979.
Guðni Jóhannesson hefur haldið því fram að í raun
hefði ríkt stjórnarkreppuástand frá vorinu 1978. Það
má til sanns vegar færa. Og flestir muna eftir því sem
kom upp í framhaldinu í byrjun ársins 1980.
Með hliðsjón af fyrrnefndum orðum Guðna mætti
halda því fram, að eins konar stjórnarkreppa hafi
verið í landinu nú, frá því að forsætisráðherra lands-
ins hraktist úr starfi eftir að honum hafði verið veitt
fyrirsát sem sjálft Ríkisútvarp landsins átti hlutdeild
að. Í framhaldinu tóku menn að orða haustkosningar
uns svo var komið að ýmsum þótti að gefið hefði verið
loforð um þær.
Næst breytti varaformaður Framsóknarflokksins
atburðarásinni. Hann hafði leyst formann sinn af á
meðan sá næði vopnum sínum. Þegar formaðurinn
taldi sig hafa gert hreint fyrir sínum dyrum kom á
daginn að afleysingamaður varnaði honum óvænt
sætis. Sagði sig ekki komast hjá að „láta undan undan
þrýstingi“ um að bjóða sig fram til formanns.
Annar stjórnarflokkurinn var því undirlagður af
ósætti um langa hríð og illa búinn til kosninga. Hann
missti því af þeim byr sem Sjálfstæðisflokkurinn fékk
í seglin á síðustu metrunum. Ríkisstjórnin var í tóma-
rúmi, ef ekki uppnámi í allmarga mánuði. Stjórnar-
andstaðan fullyrti að ríkisstjórnin hefði breyst í
starfsstjórn eftir að hún léði máls á kosningum og
ætti allt sitt undir stjórnarandstöðunni. Fullyrðingin
um starfsstjórn var röng, en þó eingöngu að formi til.
Stjórnarandstaðan réð öllu um það sem afgreitt var
síðustu mánuðina.
Þess vegna „stjórnarkreppa“
Það er af þessum ástæðum, og vegna árstíma og yfir-
hangandi fjárlaga, sem ára stjórnarkreppu vaknar
upp. Tilfinningin er nefnilega sú, að stjórnarkreppa
hafi staðið frá sumarbyrjun.
Á þessum vettvangi hefur áður verið sagt að eðli-
legt hafi verið að veita Bjarna Benediktssyni fyrstum
umboð til stjórnarmyndunar. Bjarni er með stærsta
þingflokkinn að baki sér, helmingi stærri en sá næsti
er. Það hefði verið einkennilegt að ganga fram hjá
honum.
Sú óskráða regla er að vísu bæði rétt og fyrir-
ferðarmikil, að forseta beri einkum að horfa til þess,
að sá fái umboð til stjórnarmyndunar sem líklegastur
sé til að geta nýtt það. En stundum er stjórnmálalegi
veruleikinn annar. Óhjákvæmilegt getur verið að fara
í gegnum ákveðinn forleik áður en það andrúmsloft
sé orðið að nokkur geti myndað ríkisstjórn. Sáralitlar
líkur voru á að formaður Sjálfstæðisflokksins mynd-
aði ríkisstjórn í fyrstu atrennu.
Með sama hætti var því haldið fram hér, að eðlilegt
væri að Katrínu Jakobsdóttur hefði verið falið að
gera næstu tilraun. Það voru litlar líkur á því að hún
myndaði ríkisstjórn 5 flokka. Það er raunar ólíklegt
að hugur hennar hafi staðið til þess að mynda slíka
ríkisstjórn. Í því felst ekki ásökun um að Katrín hafi
gengið til síns verks af óheilindum. Hún hlaut að
kanna þennan kost. Bæði sjálfrar sín vegna, flokks-
systkina, kjósenda og ekki síst almennings.
Katrín boðaði til formannafundar hugsanlegrar
fjölflokkastjórnar og það mættu 15 manns! Sjálfsagt
var það vegna þess, að af hálfu Pírata hafa þrír ein-
staklingar stjórnarmyndunarumboð. Ekki var hægt
að hafa þrjá pírata á 7 manna formannafundi. Þess
vegna þurftu 15 menn að mæta. Sá veruleiki opnaði
augu margra. Vinstri grænir gátu ekki haft aðkomu
að ábyrgri stjórnarmyndun nema að hafa farið af al-
vöru gegnum þennan þátt. Sú tilraun fór út um þúfur
eftir stutta stund. Í framhaldinu kepptust sumir við-
ræðumanna um að þakka formanni Vinstri grænna
fyrir verkstjórnina. Hvers vegna töldu þeir svona
mikilvægt að gera mikið úr þeim þætti? Vissulega
tóku næstum allir þingmenn fjölfokkaþreifinga þátt í
þessum spjallfundum. En hvað með það?
Slaka, strákar, slaka
Það gæti hugsanlega verið gagnlegt að halda slíka
málfundi eftir að fyrir lægi mat foringja um að
stjórnarmyndun lægi í lofti. Það er ósennilegt að
flokkar fari að slaka út málefnum sínum í forleiknum.
Píratar virtust einir halda að þeir væru komnir í al-
vöru stjórnarmyndun og hömuðust við að gefa eftir
Stórkaupmenn höfðu
umboð en sóttu það
ekki til Bessastaða
’
Guðni Jóhannesson tilkynnti að nú í
næsta framhaldi hefði enginn og allir
stjórnarmyndunarumboð. Það kom dálítið á
óvart að sjá núverandi forseta henda stjórn-
armyndunarumboðinu svo fljótt út með bað-
vatninu. Ekkert fordæmi er fyrir slíku.
Reykjavíkurbréf25.11.16
N