Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2006, Blaðsíða 51

RITRYNDAR FRÆÐIGREINAR
Fjórum árum síöar, þ.e. árið 1987, var myndaður vinnuhópur
á vegum WHO sem fékk það verkefni að fjalla um hvað fælist
í hugtakinu kynlífsheilbrigði, hvað ógnaði heilbrigðu kynlífi og
hvað væri hægt að gera til að stuðla að heilbrigði á þessu sviði
(WHO, 1987). í þeirri umfjöllun var hugtakið kynlífsheilbrigði
skoðað í tengslum við menningu, í sögulegu samhengi og út
frá ólíkum þörfum einstaklinga. Margbreytileiki heilbrigðs kynlífs
var álitinn mikill og nauðsynlegt væri hverju sinni að taka mið
af menningu og ríkjandi gildum, greina hvernig skilaboð um
heilbrigt kynlíf, á hverjum tíma, hefðu áhrif og að hver og einn
einstaklingur gengi í gegnum kynferðisþroskann á ólíkan hátt.
Skynjun sérhvers manns á því hvað sé heilbrigt kynlíf geti verið
mismunandi. Fólk í ólíkum aldurshópum, með andlega eða
líkamlega sjúkdóma, í mismunandi samfélögum og trúarhópum
sé því líklegt til þess að líta á kynlíf á ólíkan hátt og hafa
frábrugnar hugmyndir um hvað sé heilbrigt kynlíf.
Sá nútímalegi skilningur, sem lagður er í kynlífsheilbrigði,
gengur út frá því að persónuleg viðhorf til kynlífs megi ekki
brjóta í bága við siðferðiskennd kynlífsfélaga. í kynlífi og
kynferðislegum samskiptum gildi ákveðnar reglur og viss
siðferðisleg mörk. Það eru mörk sem hver og einn setur sér
og aðrir þurfa að virða. Skilgreining Pan American-heilbrigðis-
málastofnunarinnar og WHO í samvinnu við Alheimssamtök um
kynfræði, sem sett var fram árið 2000, kemur inn á þessi mörk
með því að fjalla um kynlífsrétt fólks. Hún hljóðar svo:
Kynlífsheilbrigði er stöðugt ferli sem felur í sér kynferðislega
vellíðan á líkamlegu, andlegu, félagslegu og menningarlegu
sviði. Kynlífsheilbrigði er það þegar hægt er á frjálsan og
ábyrgan hátt að tjá kynferðislegar tilfinningar sem stuðla
að persónulegri og félagslegri vellíðan og jafnframt styrkja
einstaklinginn og samskipti hans. Það er ekki bundið við að
vera án sjúkdóma eða heilsubrests. Til að öðlast og viðhalda
kynlífsheilbrigði er nauðsynlegt að viðurkenna og viðhalda
kynlífsrétti fólks (PAHO og WHO, 2000, bls. 6).
Samkvæmt þessari skilgreiningu felur kynlífsheilbrigði í sér
frjálsa og ábyrga tjáningu kynferðislegra tilfinninga, gott
samspil milli einstaklinga sem er gefandi og stuðlar að vellíðan
fólks. Jafnframt er lögð mikil áhersla á kynlífsrétt hvers og
eins. Skiigreiningin er svipuð þeirri frá 1975 að því leyti að
kjarni hennar liggur í samspili á miili einstaklinga og að það
samspil sé styrkjandi og gefandi fyrir hann og aðra. Báðar
skilgreiningarnar leggja áherslu á vellíðan fólks. Sú seinni og
meðfylgjandi greinargerð er frábrugðin hinni að því leyti að
hún byggist á vísindalegum grunni margvíslegra alþjóðlegra
rannsókna (Giami, 2002). Jafnframt kemur fram í henni áhersla
á frjálsa tjáningu kynferðislegra tilfinninga, ábyrgð einstaklinga í
kynferðislegum samböndum og um rétt einstaklingsins.
Merking þessara grundvallarhugtaka skilgreiningarinnar getur
verið margvísleg. Frjáls tjáning getur falið í sér að geta tjáð
hugsanir og tilfinningar á óþvingaðan hátt í kynferðislegu
sambandi og þurfa ekki að óttast háðung eða niðurlægingu.
Ábyrgð getur átt við að bera ábyrgð á eigin gjörðum og að vera
jafnframt ábyrgur gagnvart öðrum. Ábyrg kynhegðun felur það í
sér að geta rætt um og notað getnaðarvarnir þegar það á við og
jafnframt að geta rætt um og farið í greiningu á kynsjúkdómum
ef grunur leikur á smiti. Einnig felst ábyrgð í því að gæta að heill
annarrar manneskju í kynferðislegu sambandi.
Áhersla skilgreiningarinnar á kynlífsrétt (e. sexual rights)
fólks byggist á samþykkt sem gerð var á alþjóðlegu þingi
Alheimssamtaka um kynfræði (World Association for Sexology)
árið 1999 (WAS, 2002; PAHO og WHO, 2000, bls. 37).
Samkvæmt henni er litið á kynlífsrétt sem alþjóðlegan rétt
sem grundvallast á frelsi, virðingu og jafnrétti manna. Til að
stuðla að kynlífsheilbrigði einstaklingsins verður að viðurkenna
kynlífsrétt hans og jafnframt þarf samfélagið að viðurkenna og
leggja áherslu á þennan rétt.
Þessi réttur var settur fram í ellefu meginatrtðum sem eru mun
víðtækara en áður hefur verið gert. Þau eru: réttur til frjálsræðis
í kynlífi, réttur til sjálfstjórnar í kynlífi og líkamlegs öryggis, réttur
til einkalífs í kynlífi, réttur til sanngirni í kynlífi, réttur til að njóta
kynlífs, réttur til að sýna kynferðislegar tilfinningar, réttur til að
tengjast öðrum á frjálsan hátt, réttur til að taka óþvingaðar
og ábyrgar ákvarðanir um barneignir og takmörkun þeirra,
réttur til kynfræðslu sem byggist á vísindalegum grunni, réttur
til alhliða kynfræðslu og réttur til kynheilbrigðisþjónustu. Sem
dæmi má nefna að réttur til frjálsræðis í kynlífi á við um það
að einstaklingurinn geti notið kynlífs án kynferðislegrar áreitni,
þvingana í kynlífi eða misnotkunar. Réttur til sanngirni í kynlífi
vísar til þess að hann njóti sanngirni hvað varðar aldur, kyn,
kynhneigð, kynþátt, trúarbrögð og félagslega stöðu. Þessi
ellefu atriði koma öll inn á það að einstaklingurinn sé frjáls í
kynlífi sínu og hafi möguleika á því að geta notið þess. Ekki
má þvinga hann til einhvers sem hann vill ekki. Hann á að
geta tekið ábyrgar ákvarðanir varðandi kynlíf sem eru honum
og öðrum til góðs. Til þess að geta tekið slíkar ákvarðanir þarf
hann að hafa góðar upplýsingar og aðgang að þjónustu á
þessu sviði.
Lokaorð
Þegar litið er yfir þróunarsögu orðræðu um kynlíf á um sjötíu
ára tímaþili kemur í Ijós að hún einkenndist í upphafi af fáfræði
og óöryggi gagnvart því að ræða um kynlíf. Kynlífið er ekki
viðurkennt en annað gilti um barneignir. Smám saman fer að
vaxa almennur skilningur á nauðsyn þess að leggja áherslu
á heilbrigði kynlífs og ræða það á eðlilegan hátt. Vafalítið má
rekja þá þróun til aukinna rannsókna og þar með þekkingar á
sviði kynfræða. Alþjóðleg samtök og stofnanir hafa komist að
þeirri niðurstöðu að leggja þurfi ríka áherslu á kynlífsheilbrigði.
Slík hugmyndafræði á þó víða erfitt uppdráttar meðal annars
vegna þess að enn er til staðar fáfræði tengd kynlífi sem
skapað getur ótta gagnvart því að kynlífið fari endanlega úr
böndunum og slíkt leiði til lauslætis og annars ósóma. Frá því
að þögnin var algjör hefur tekist á síðustu árum að setja fram
mun víðtækari skilning á kynlífi og kynferðislegu heilbrigði. Það
er mjög mikilvægt í upplýstu samfélagi nútímans að byggja á
þeirri hugmyndafræði til að stuðla að kynlífsheilbrigði fólks með
margvíslegum forvörnum. Þær hafi þann tilgang að auðvelda
Tímarit hjúkrunarfræðinga - 4. tbl. 82. árg. 2006
49