Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2006, Blaðsíða 56

2004). Vanlíðan getur endurspeglast í óöryggi, sektarkennd og
skertri sjálfsmynd (Kulkoski og Kilian, 1997). Hún getur einnig
komið fram í þunglyndi og jafnvel sjálfsvígshugsunum og -
tilraunum. Þegar einstaklingur er misnotaður kynferðislega er
brotið á rétti hans, hann iðulega Iftilsvirtur og niðurlægður. Slík
reynsla getur jafnvel sfðar haft áhrif á það hvort hann getur
myndað gott tilfinningalegt samband við annan einstakling
(Thelen, Sherman og Borst, 1998). Unglingar, sem verða fyrir
nauðgun, geta átt við fleiri hegðunarvandamál að stríða síðar á
ævinni en eldri einstaklingar (Greenberg o.fl., 2004).
í áttina að stefnumótun
Það er margt í íslensku samfélagi sem ýtir undir nauðsyn
þess að vinna að stefnumótun á þessu sviði. Það er ekki
árangursríkt að grípa eingöngu til aðgerða þegar miklar ógnir
steðja að heldur þurfa aðgerðir samfélagsins mun fremur að
huga að fyrirbyggjandi leiðum. Því hefur verið haldið fram að
ný kynlífsbylting eigi sér stað í Ijósi þeirra hröðu þjóðfélagslegu
breytinga sem orðið hafa á undanförnum árum og því sé
nauðsynlegt að leita leiða til að hlúa að kynheilbrigði fólks
(Coleman, 2002). Allir hafa þörf fyrir nánd og tilfinningaleg
tengsl. Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin leggur áherslu á
nauðsyn þess að flétta kynlífsheilbrigði inn í lífsstíl fólks, sem
hluta af lýðheilsu (Coleman, 2002). Það sem skipti mestu máli
sé að vinna markvisst að ýmsum forvörnum á þessu sviði
en jafnframt að huga að ýmsum aðgerðum gagnvart þeim
vandamálum sem við blasi.
Kynferðislega heilbrigt samfélag
Árið 2000 lögðu PAHO og WHO áherslu á nauðsyn þess
að stuðla að kynlífsheilbrigði með myndun kynferðislega
heilbrigðs samfélags. Það grundvallaðist á átta meginatriðum
(1. mynd). Þau eru: pólitísk ábyrgð, skýr stefna, lög, rannsóknir,
menntun og þjálfun þeirra sem veita fræðslu og þjónustu,
góð kynfræðsla, menning og eftirlit. Samkvæmt þessum
hugmyndum þurfa að vera til staðar pólitískur skilningur, vilji
og ábyrgð gagnvart því að kynlífsheilbrigði sé grundvallarréttur
mannsins. Lög þurfa að vera til staðar sem verndi rétt
einstaklingsins til kynlífsheilbrigðis. Nauðsynlegt er að standa
að margvíslegum rannsóknum á þessu sviði til að geta þróað
forvarnir og heilsueflingu. Jafnframt er mikilvægt að setja
fram stefnuskrá þar sem greint er frá leiðum til að stuðla
að þessu heilbrigðismáli. Alhliða kynfræðsla þarf að vera til
staðar og greiður aðgangur að kynheilbrigðisþjónustu. Mennta
þarf starfsfólk og sérþjálfa það á sviði kynheilbrigðismála.
Samfélagið er jafnframt ábyrgt gagnvart því að stuðla að
kynlífsheilbrigði þar sem opin umræða á sér stað um þennan
málaflokk í fjölmiðlum. Einnig þarf að hafa nægjanlegt eftirlit til
að fylgjast með framkvæmdum (WHO, 2002; PAHO og WHO,
2000, bls. 13).
Hér verður fjallað um valda þætti kynferðislega heilbrigðs
samfélags, þ.e. um pólitíska ábyrgð, skýra stefnu, lög og
kynfræðslu, og er umfjöllunin ýmist tengd við erlendan eða
íslenskan veruleika.
1. mynd. Kynferðislega heilbrigt samfélag.
Pólitisk ábyrgð
Hvað varðar pólitíska ábyrgð líta PAHO og WHO svo á
að stjórnvöld þurfi að viðurkenna að kynlífsheilbrigði séu
grundvallarmannréttindi. Þau þurfi jafnframt að axla þá ábyrgð
að efla kynlífsheilbrigði samfélagsins.
í kjölfar „fóstureyðingarlaganna" frá 1975 var pólitískur vilji
fyrir því hér á landi að koma á stofn kynfræðsludeild á
Heilsuverndarstöð Reykjavíkur sem reynslan sýndi að einkum
veitti ungum stúlkum fræðslu og ráðgjöf um getnaðarvarnir
(Sóley S. Bender, 1990). Tæpum tuttugu árum síðar (1993) var
ákveðið að leggja deildina niður en ekkert annað úrræði látið
koma í staðinn. Ekki virtist vera pólitískur vilji fyrir því að stuðla
að forvörnum á þessu sviði þrátt fyrir ungan aldur við fyrstu
kynmök meðal ungmenna hér á landi og háa tíðni þungana
meðal unglingsstúlkna borið saman við önnur Norðurlönd
(Bender, 1999; Bender, o.fl., 2003). Það er athyglisvert að
þróun kynheilbrigðisþjónustu fyrir ungt fólk hérlendis hefur
fyrst og fremst verið að frumkvæði heilbrigðisstarfsfólks en ekki
heilbrigðisyfirvalda eins og tíðkast víða erlendis (Allen, 1991).
Skýr stefna
PAHO og WHO lögðu áherslu á að skýr stefna væri sett fram
af viðeigandi stofnunum þar sem fram kæmi hvernig skyldi
stuðla að kynlífsheilbrigði í hverju samfélagi fyrir sig. í kjölfar
skýrslu PAHO og WHO hefur verið unnið að stefnumótandi
skýrslum um kynlífsheilbrigði í ýmsum löndum (PAHO og WHO,
2000). Má þar sérstaklega geta skýrslu (framkvæmdaáætlunar)
bandaríska landlæknisembættisins sem nefndist: The Surgeon
General's call to action to promote sexual health and responsible
sexual behavior (Office of the Surgeon General, 2001). Þessi
framkvæmdaáætlun, sem er einn hluti af heilbrigðisáætlun
54
Tímarit hjúkrunarfræðinga - 4. tbl. 82. árg. 2006