Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.10.2006, Síða 57

RITRÝNDAR FRÆÐIGREINAR
Bandaríkjanna til ársins 2010, fjallar um margvíslega þætti
kynlífsheilbrigðis er varða foreldra, skóla, samfélagið, fjölmiðla,
lög og aðgengi að kynheilbrigðisþjónustu. Lögð er áhersla á
að margir aðilar vinni saman að þessum málaflokki. Ýmsar
aðrar stefnumótandi skýrslur eru í vinnslu í nágrannalöndunum
(Enhancing sexual wellbeing in Scotland, e.d.; Rosenthal og
Dowsett, 2000).
Hér á landi hafa, í tveimur skýrslum sem unnar voru fyrir heil-
brigðis- og tryggingamálaráðuneytið og landlæknisembættið,
verið settar fram margvíslegar tillögur um kynheilbrigðismál er
varða stefnumótun á þessu sviði (Sóley S. Bender 1990; Sóiey
S. Bender, o.fl. 1999/2000). í fyrri skýrslunni, Fjölskylduáætlun
í íslensku heilbrigðiskerfi, er í einum kafla fjallað um tillögur um
kynheilbrigðismál. í síðari skýrslunni, Fóstureyðingarog aðgengi
að getnaðarvörnum, eru jafnframt ýmsar tillögur að bættu
kynheilbrigði. Árið 2000 var á ríkisstjórnarfundi ákveðið að fela
landlæknisembættinu framkvæmd tillagna síðari skýrslunnar.
Þegar hafa komið til framkvæmda nokkrar tillögur hennar eins
og sú sem lýtur að aðgengi að neyðargetnaðarvörn. Einnig
eru nefnd tvenns konar markmið er varða kynheilbrigðismál
unglinga í heilbrigðisáætlun heilbrigðis- og tryggingamálará
ðuneytisins til ársins 2010. Þetta eru annars vegar markmið
um fækkun þungana unglingsstúlkna hér á landi um heiming
og hins vegar það markmið að draga úr nýgengi klamýdíu um
helming (Heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytið, 2001). Þrátt
fyrir að á seinni árum hafi orðið vitundarvakning um nauðsyn
þess að vinna fyrirbyggjandi starf á sviði kynheilbrigðismála
meðal ungs fólks hér á landi vantar enn heildræna og skýra
stefnu sem unnið er eftir.
Lög
PAHO og WHO lögðu áherslu á að vernda kynferðislegan rétt
einstaklingsins og efia kynlífsheilbrigði hans með lagalegum
ramma um kynheilbrigði. Slíkum lögum er ætlað að standa
vörð um þá sem eru í bágri stöðu (börn og unglingar) og
gæta að jafnræði fólks í samfélaginu. Með tilkomu laga um
ráðgjöf og fræðslu um kynlíf og barneignir, fóstureyðingar
og ófrjósemisaðgerðir nr. 25 frá 1975 var lagður lagalegur
grunnur að kynheilbrigðismálum hér á landi (Lög um ráðgjöf,
1975). Lögin voru þess eðlis að þau áttu að stuðla að rétti
einstaklingsins á þessu sviði. Það hefur hins vegar komið í Ijós
á þeim þrjátíu árum sem lögin hafa verið í gildi að fyrsta hluta
þeirra, sem fjailar um forvarnir, hefur ekki verið framfylgt sem
skyldi (Sóley S. Bender o.fl., 1999/2000). Þessi þróun var á
annan veg á hinum Norðurlöndunum þar sem það þótti mjög
mikilvægt, í kjölfar gildistöku fóstureyðingarlaga á áttunda
áratug síðustu aldar, að vinna markvisst að forvörnum á þessu
sviði bæði hvað varðaði kynfræðslu og kynheilbrigðisþjónustu
fyrir ungt fólk. Ýmis önnur lög hér á landi varða einnig þennan
málafiokk, svo sem lög um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna
og karla, almenn hegningarlög, sem meðal annars fjalla um
kynferðislegan aldur og vændi, og sóttvarnalög sem fjalla um
kynsjúkdóma og varnir gegn þeim (Lög um jafna stöðu, 2000;
Sóttvarnalög, 1997; Almenn hegningarlög, 2003).
Kynfræðsla
Það er álit PAHO og WHO að kynferðislega heilbrigð samfélög
þurfi að bjóða upp á alhliða kynfræðslu (e. comprehensive
sexuality education). Með alhliða kynfræðslu er átt við að leggja
grunn að þekkingu, viðhorfum, færni og gildismati í garð kynlífs.
Þessar stofnanir telja mikilvægt að veita kynfræðslu innan
veggja skóla en jafnframt veita margvíslegum minnihlutahópum
eins og geðfötluðum, líkamlega fötluðum, föngum og nýbúum
slíka fræðslu.
Það hefur iðulega verið gagnrýnt að kynfræðsla sé of
vandamálamiðuð. Hún er töluvert bundin við umfjöliun um
áhættuhegðun unglinga en minni áhersla verið lögð á að
styrkja unglinga og auka færni þeirra á sviði kynlífs. Hún miðast
oft við að koma í veg fyrir kynsjúkdóma og þunganir meðal
unglinga þar sem til dæmis er fjallað um einkenni, greiningu
og meðferð kynsjúkdóma. Skort hefur á að fjalla mun víðtækar
um hvaða leiðir sé hægt að fara til að fyrirbyggja kynsjúkdóma,
hvernig ungt fólk geti talað saman um kynlíf og notað smokkinn
kinnroðalaust þegar á þarf að halda. Jafnframt er mikilvægt að
ungt fóik vinni saman í hópum að ýmsum verkefnum, eins og
til dæmis að vera gagnrýnið á skilaboð um kynlíf, og öðlast
meiri færni í að takast á við margvíslegar aðstæður sem geta
komið upp í kynferðislegum samskiptum. í viðtölum hér á landi
við unglinga í rýnihópum hefur það komið fram að þeim finnst
sjálfum nóg um og vilja fá fræðslu en ekki hræðslu eins og
þau orða það (Sóley S. Bender, 2003). Jafnframt finnst þeim
mikilvægt að geta rætt þessi mál, skipst á skoðunum, dregið
huluna af því sem oft er feimnismál og sett það í eðlilegan
farveg. Það er því ekki nægjanlegt að greina ungu fólki frá
vandamálum kynlífs heldur þarf fleira að koma til svo að hægt
sé að byggja upp styrk einstaklingsins. Markmiðið með alhliða
kynfræðslu er að styrkja sjálfsmynd einstaklingsins og auka
færni hans til að takast á við ýmis flókin atvik í kynferðislegum
samskiptum. Þar er lögð áhersla á að hver og einn einstaklingur
nái að þroskast sem kynvera, átti sig á eigin gildum og geti
deilt þeim með öðrum. Hann þarf í eigin lífi að geta myndað
sambönd við aðra einstaklinga, sýnt öðrum ást og nánd sem
samræmist gildismati hans (NGTF, 1996). Það samband, sem
hann myndar, þarf að einkennast af heiðarleika, samþykki
beggja og vera báðum aðilum til ánægju.
Debra Haffner (1992/93) leggur áherslu á að ungt fólk líti
jákvætt á kynlíf sitt og að reynsla þess af kynlífi geti veitt því
jákvæða og uppbyggilega reynslu. Eitt af fyrstu skrefunum í
átt að kynlífsheilbrigði ungs fólks telur hún vera að hjálpa því
að viðurkenna að það er kynverur, með öllum þeim löngunum
og þrám sem því fylgja. Það sé því mikilvægt að líta á kynlíf
unglinga sem eðlilegan þátt í þroska þeirra. Tolman o.fl.
(2003) leggja áherslu á nauðsyn þess að stúlkur líti jákvætt á
kynlöngun og finnist þær geta haft stjórn á því kynferðislega
sambandi sem þær eru í. Jafnframt sé það mikilvægt að piltar
leyfi sér að viðurkenna kynferðislegar tilfinningar sínar og að
þeir séu ekki hiiðhollir hópþrýstingi sem vilji hlutgera stúlkur
og kynlíf. Mikilvægt sé að þeir nái að móta karlímynd sem
miðast við það að sýna tillitssemi og nærgætni í kynferðislegu
sambandi en ekki valdsmannslega hegðun.
Tímarit hjúkrunarfræðinga - 4. tbl. 82. árg. 2006
55