Ráðunautafundur - 15.02.2001, Page 55

45
RRÐUNRUTfifUNDUR 2001
Erfðalindir í landbúnaði
Emma Eyþórsdóttir, Þorsteiim Tómasson og Aslaug Helgadóttir
Rannsóknastofnun landbúnaóarins
YFIRLIT
Erfðalindir í landbúnaði eru grunnur að allri ræktun lands og búpenings. Útbreiðsla ræktunar og aðlögun nytja-
tegunda að mismunandi loftslagi og landkostum hefur leitt til mikillar fjölbreytni sem er talin til sameiginlegra
auðlinda lieimsins. Samningurinn um líffræðilega fjölbreytni kveður á urn ábyrgð þjóða á varðveislu og sjálf-
bærri nýtingu eigin erfðalinda. Þörf er á stefhumótun um vemdun erfðalinda í landbúnaði á íslandi.
INNGANGUR
Hugtakið erfðalindir vísar til verðmæta sem felast í erfðabreytileika lífvera og þeirrar Ijöl-
breytni í ásýnd og eiginleikum sem erfðaeiginleikarnir skapa. Þetta hugtak á bæði við um
villta náttúru og nytjategundir. A undanfömum árum hefur athygli manna beinst að því
hvernig viðhalda megi erfðalindum heimsins til gagns fyrir framtíðina. Talið er nauðsynlegt
að sporna gegn því að tegundum fækki og lífríkið verði fábreyttara. Samningurinn um líf-
fræðilega íjölbreytni, sem samþykktur var í Ríó 1992, og framkvæmdaáætlun hans, svonefnd
Dagskrá 21, fjalla að verulegu leyti um vemdun og viðhald erfðabreytileika og sjálfbæra
nýtingu erfóalinda. Þar er litið á þær sem lifandi náttúruauðlind. Nytjaplöntur og búpeningur,
sem maðurimi hefur tekið í þjónustu sína og sem hafa inótast af sambýlinu við hann. eru
taldar mikilvægustu erfðalindirnar.
NÝTING ERFÐALINDA OG ÞRÓUN LANDBÚNAÐAR
Það er talið að maðurinn í núverandi mynd hafi birst á sjónarsviði sögunnar fyrir um 40 þús-
und árum. Hann var þá á svonefndu söfnunar- og veiðimenningarstigi og dreifðist fljótt um
flestar álfur heims. Fyrir hartnær 10 þúsund árum varð sú meginbreyting í lífsháttum
mannsins að hann fór að stunda akuryrkju og kvikfjárrækt á afmörkuðum landssvæðum. Þetta
gerbreytti öllum forsendum fyrir tilvist mannsins og skapaði möguleika á staðbundinni bú-
setu, meira íjölmenni og öruggari lífsskilyrðum. Þau samfélög, sem náðu tökum á landbúnaði,
urðu því fljótt öflugri en veiðimannasamfélögin í næsta nágrenni og veldi þeirra breiddist út.
Ræktarplöntur dreifðust með þessum hætti á flest byggð ból. Þróunin var mishröð eftir að-
stæðum og tegundum lífvera. Til dærnis sýna fornleifafræóirannsóknir að komræktin dreifðist
frá upphafssvæði sínu fyrir botni Miðjarðarhafs unt 800 metra á ári og það tók bygg nær 3000
ár að berast til Danmerkur. Maís, sem einnig á uppruna sinn í hlýju loftslagi, dreifðist hins
vegar mun hægar út frá upprunasvæði sínu vegna takmarkana sem felast í Ijóstillífunarkerfi
tegundarinnar.
Margt bendir til þess að maðurinn hafi hvarvetna á ferðum sínum leitað uppi og nýtt sér
allar tegundir dýra og plantna sem unnt var. Það virðist landfræðileg tilviljun að fjórar af sex
mikilvægustu korntegundum heimsins eru upprunnar á svipuðum slóðum fyrir botni Mið-
jarðarhafs og lögðu þær grundvöllinn að þeirri menningu sem þar þróaðist. Sömuleiðis er það
landfræðileg tilviljun að algengustu búíjártegundir, s.s. sauðkindin, geitin og kýrin, eru upp-
runnar á þessum sömu slóðum. í Ameríku var maísinn hins vegar eina plantan sem hentaði til
ræktunar á korni. Er þetta sennilega skýringin á afgerandi mun á þróun mannsins í Evrópu-
Asíu og Ameríku. I Ameríku eyddu frumbyggjar á veiðimannastiginu þeim spendýrum sem