Morgunblaðið - 05.07.2018, Blaðsíða 41

41
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. JÚLÍ 2018
Svanafjölskylda Náttúran sjálf er öllum flinkari við að skapa listaverk þegar hún leikur sér með birtu og liti. Þessir stoltu foreldrar syntu með unga sína handan fjólublárrar lúpínubreiðu.
Kristinn Magnússon
Nú er framundan að
Alþingi endurskoði
kosningalögin og skal
hér bent á nokkur at-
riði sem kæmi til álita
að breyta.
Hlutfallskosningar
eru meginreglan í
þingkosningum í flest-
um Evrópuríkjum og
eins og nafnið ber með
sér þýðir það að
fulltrúar eru kjörnir í réttu hlutfalli
við atkvæðafjölda stjórnmálaflokka.
Nokkrir meginágallar eru við
framkvæmd hlutfallsreglunnar hér
á landi, sem brjóta á henni.
Í meginatriðum eru þessir ágallar
fjórir: (i) háir þröskuldar, (ii) að at-
kvæðaleifar nýtast ekki, (iii) reikni-
reglur við úthlutun sæta hygla
flokkum með mikinn stuðning og
(iv) misjafnt vægi atkvæða.
Háir þröskuldar
5% þröskuldurinn braut hlutfalls-
regluna illa í kosningunum 2013.
Tafla 1 sýnir fjölda og hlutfall at-
kvæða sem ekki nýttust vegna hans
(22.300), en í þessum tilteknu kosn-
ingum má segja að kosningakerfið
hafi sýnt tennurnar (Þorkell Helga-
son 2013; Greining á úthlutun þing-
sæta).
Rökréttast væri að engir þrösk-
uldar væru í hlutfallskosningum,
það styddi best við tilgang kerfisins.
Ef þeir eru til staðar þyrftu þeir að
vera lágir, til dæmis ekki hærri en
2% eins og er í Danmörku, því
þröskuldar takmarka hvað margir
flokkar koma mönnum að. Þrösk-
uldar útheimta að kosningabandalög
séu raunhæfur kostur; annars tekur
kosningakerfið atkvæðið af þeim
hópi kjósenda sem kýs flokka með
færri atkvæði en sem nemur þrösk-
uldinum.
Atkvæðaleifar
Atkvæði sem ekki nýtast fram-
boðum sem ná manni eða mönnum
inn eru atkvæðaleifar. Tafla 1 sýnir
fjölda og hlutfall þessara atkvæða í
kosningunum 2013 (sama heimild).
Engin leið er að útrýma leifum al-
veg, en með kosningabandalögum
þar sem flutningur atkvæða milli
framboða við útreikning þingsæta
er mögulegur verða
þær óverulegur hluti
atkvæða. Þá eru kosn-
ingablokkir myndaðar
milli framboða með til-
tölulega líka stefnu og
er það gjarnan gert í
Danmörku samkvæmt
skilgreiningunum
„vinstri“ og „hægri“ –
en atkvæðaleifum
fjölgar og þær stækka
með auknum fjölda
framboða.
Reiknireglur
Sú reikniregla sem notuð er hér á
landi við úthlutun sæta (d‘Hondt)
hyglir flokkum með mikinn stuðn-
ing. Hin norrænu ríkin nema Finn-
land nota reglu sem úthlutar nær
óbjöguðum hlutföllum atkvæða
(norrænn Laguë). Í töflu 2 sést
hvernig þröskuldarnir, það að leyfa
ekki kosningabandalög, reiknireglan
og misjafnt vægi atkvæða léku
framboðin í kosningunum 2013. Sjö
þingmannssætum hefði verið út-
hlutað á annan hátt samkvæmt nor-
rænum Laguë og ríkisstjórn Fram-
sóknarflokks og Sjálfstæðisflokks
hefði haft 33 þingsæti í stað 38 í
öðru norrænu ríki.
Vægi atkvæða
Misjafnt vægi atkvæða hyglar
flokkum með stuðning á lands-
byggðinni og veldur því sennilega að
stjórnmálaflokkarnir magna upp
mótsagnir milli landsbyggðar og
höfuðborgar, sem eiga þó oftast
sameiginlega hagsmuni. Þannig
hvetur kerfið til óeiningar.
Fjöldi uppbótarþingsæta
Fjöldi uppbótarþingsæta er nú
ónógur til þess að atkvæðanýting
framboða verði jöfn eins og Þorkell
Helgason hefur bent á í grein í
Stjórnmál og stjórnsýsla (2014).
Hann hvetur til þess að öll úthlutun
þingsæta verði á grundvelli uppbót-
arþingsæta. Það er hægt þótt boðið
sé fram í kjördæmum.
Kosningabandalög
Þar sem möguleikinn á kosninga-
bandalögum er mjög vanþróaður í
núverandi kosningalögum (það að
atkvæðaleifar eins flokks gangi til
annars við útreikning þingsæta),
þannig að hann er í raun ekki til
staðar, magnar það ágalla kerfisins
og veldur óeiningu í stjórnmálunum,
ekki síst milli flokka með svipaða
stefnu. Vöntun á þessum möguleika
hefur oft dregið úr áhrifum vinstri-
manna hérlendis, en í kosningunum
2013 féllu þó bæði „hægri“ atkvæði
dauð, alls 8.972 sem samsvara þrem-
ur þingmönnum með réttu (Flokkur
heimilanna, Hægri græn) og
„vinstri“ atkvæði, alls 10.632, sem
samsvara fjórum þingmönnum
(Dögun, Lýðræðisvaktin, Alþýðu-
fylkingin).
Kosningabandalög efla hins vegar
samstöðu flokka með svipaða stefnu
og gera minnihlutastjórnir raun-
hæfan kost, sem getur verið nauð-
synlegt í hlutfallskerfi þar sem
margir smáir flokkar komast að.
Kosningabandalög eru alls ráðandi í
kosningum á sveitarstjórnarstiginu í
Danmörku og tíðkast jafnan í þing-
kosningum einnig.
Lokaorð
Ágallar kosningakerfisins komu
vel í ljós í kosningunum 2013. Eftir
þær komst til valda ríkisstjórn sem
hafði 5-6 þingmenn umfram það sem
hlutfall atkvæða sagði fyrir um og
alls féllu 26.955 atkvæði dauð, sem
segja má að hafi verið þriðji stærsti
stjórnmálaflokkurinn. Kosninga-
kerfið tók einfaldlega atkvæðið af
þeim kjósendum. Þessir kjósendur
bjuggu einkum á höfuðborgar-
svæðinu. Sú ríkisstjórn sem þá
komst til valda féll síðan vegna
krafna fjölmennis á Austurvelli, sem
kannski samsvarar fjölda dauðra at-
kvæða.
Telja má að þessir ágallar á hlut-
fallskosningakerfinu okkar viðhaldi
valdaaðstöðu fjórflokksins og hindri
uppkomu lítilla flokka til hægri og
vinstri og takmarki þannig valmögu-
leika kjósenda.
Þá valda þeir óeiningu og óvild,
bæði milli landsbyggðar og höfuð-
borgarsvæðisins og milli aðila með
svipaðar lífsskoðanir.
Mikilvægt er að laga þessi atriði,
færa okkur nær norræna skipulag-
inu og mæta þannig stjórnmála-
áhuga og sjónarmiðum nýrra kyn-
slóða. Sennilega veldur
kosningakerfið mestu um áhuga-
leysi ungs fólks á stjórnmálum, en
fjórflokkurinn höfðar ekki vel til
þess.
Eftir Hauk
Arnþórsson »Úthlutunarkerfi
þingsæta endur-
speglar niðurstöður
kosninga ekki vel. Það
ver fjórflokkinn fyrir
nýjum framboðum og
veldur óeiningu og
stöðnun.
Haukur Arnþórsson
Höfundur er áhugamaður um danska
stjórnmálakerfið.
haukura@haukura.is
Hlutfallskosningar Atkvæði í kosningunum 2013
Tafla 1
* Framsókn ofnýtti 225 atkvæði og fékk við úthlutun kjördæmasæta 1 fleira en atkvæði hans sögðu til um. Hann
hefur því í raun mínus tölu í leifum.
Ónýtt atkvæði
Atkvæðafjöldi 5% þröskuldur Atkvæðaleifar Alls
Alþýðufylkingin 118 118 118
Björt framtíð 15.584 174 174
Dögun 5.855 5.855 5855
Flokkur heimilanna 5.709 5.709 5709
Framsóknarflokkur* 46.176 0
Húmanistar 126 126 126
Hægri grænir 3.263 3.263 3263
Landsbyggðarflokkurinn 326 326 326
Lýðræðisvaktin 4.659 4.659 4659
Píratar 9.649 208 208
Regnboginn 2.022 2.022 2022
Samfylkingin 24.296 2.886 2886
Sjálfstæðisflokkur 50.466 1.179 1179
Sturla Jónsson 222 222 222
Vinstri græn 20.552 208 208
Samtals 189.023 22.300 4.655 26.955
Hlutfall ónýttra atkvæða 11,8% 2,5% 14,3%
Fjöldi þingmanna eftir kosningarnar 2013
Tafla 2
* Framsókn fékk 1 sæti vegna misvægis atkvæða. ** Sjálfstæðisflokknum fékk 1 sæti vegna misvægis atkvæða.
Íslenska kerfið Norrænn Laguë Of margir Of fáir
Alþýðufylkingin 0 0
Björt framtíð 6 5 1
Dögun 0 2 2
Flokkur heimilanna 0 2 2
Framsóknarflokkur* 19 16 3
Húmanistar 0 0
Hægri grænir 0 1 1
Landsbyggðarflokkurinn 0 0
Lýðræðisvaktin 0 2 2
Píratar 3 3
Regnboginn 0 0
Samfylkingin 9 8 1
Sjálfstæðisflokkur** 19 17 2
Sturla Jónsson 0 0
Vinstri græn 7 7
Samtals 63 63 7 7