Jökull - 01.01.2016, Blaðsíða 122

Helgi Björnsson
átti ekki við mig, sem reyndi að forðast vandamál og
taldi þau vera minn klaufaskap, þó ekki óheppni. En
við áttum einnig jöklamann, Carl J. Eiríksson, sem
hvað nákvæmni og fyrirhyggju varðaði, var nokkuð
líkur Bob Cardin.
Þátttaka okkar íssjármanna í þessu ævintýri árið
1983 var tilviljun. Hún réði engum úrslitum um, að
ein P-38 vélin var grafin upp árið 1992, vegna þess
að þá höfðu menn víða um lönd lært að beita íssjá á
þíðjökla.
Þakkir
Án Jóns Sveinssonar (1944–2007) og Arngríms Her-
mannssonar (f. 1953) hefðu vélarnar ekki fundist í
leiðöngrum okkar á Grænlandsjökul. Án Patricks
Epps og Richards Taylor, Gordons Scott og Larrys
Seabolt hefði leit verið hætt án árangurs. Íssjá okk-
ar var meistarasmíði Marteins Sverrissonar (1947–
2008), Ævars Jóhannessonar (f. 1931) og Jóns Sveins-
sonar. Fræðilegan grunn að íssjánni lögðu erlendir
menn, en án stuðnings Eggerts V. Briem (1895–1996)
og Þorbjörns Sigurgeirssonar (1917–1988), forstöðu-
manns eðlisfræðistofu Raunvísindastofnunar, hefðu
íslenskir jöklamenn ekki náð forskoti við smíði ís-
sjár og nýtingu hennar til rannsókna á þíðjöklum.
Þegar ljóst var, að fyrstu tilraunir til íssjármælinga
höfðu tekist vel í leiðangri á Vatnajökli vorið 1976,
þótti Þorbirni rétt að kalla til okkar bestu tækni-
menn, og Eggert greiddi allan kostnað tækjasmíðinn-
ar. Marteinn hannaði og setti saman móttökutækin,
Ævar gerði sendinn, en Jón bjó þannig um hvern hlut,
að tækin stóðust allt hnjask og veður, sem upp gátu
komið í jöklaferðum. Ólafur Grímur Björnsson og
Björn S. Stefánsson lásu handrit og prófarkir.
Viðauki. Brot úr sögu þykktarmælinga á
jöklum með rafsegulbylgjum
Í upphafi sjöunda áratugar tuttugustu aldar greindu
vísindamenn bandaríska flughersins frá því, að mæla
mætti þykkt heimskautajökla með radarhæðarmælum
í flugvélum, sem senda frá sér snögga púlsa af rafseg-
ulbylgjum með 400 MHz tíðni, öldulengd nærri 0,5 m
(Waite and Schmidt, 1961). Rafsegulbylgjurnar gætu
borist langar leiðir um einsleitan jökulís og endurkast-
ast, þegar þær rækjust á jökulbotn og náð aftur upp á
yfirborð. Þá hafði um nokkurt skeið verið vitað, að
flugmenn töldu sig ekki geta treyst radarhæðarmælum
yfir jöklum. Jafnvel var eitt flugslys rakið til þess, að
flugvél hefði flogið inn í Grænlandsjökul, vegna þess
að hæðarmælir nam ekki endurvarp frá yfirborði hans,
heldur hafði bylgjan borist niður í gegnum jökulinn
og ekki endurkastast, fyrr en hún lenti á jökulbotni.
Flugmennirnir hefðu því vanmetið flughæðina, sem
nam jökulþykktinni. Í framhaldi af þessari niðurstöðu
hannaði Stan Evans (1963) við Cambridgeháskóla í
Englandi fyrsta tækið til mælinga á þykkt jökla, þar
sem rafpúlsar bæru VHF tíðni niður í jökul. Margar
rannsóknastofnanir fylgdu á eftir og smíðuðu mæli-
tæki, sem flest sendu frá sér stutta rafpúlsa með 60
MHz tíðni, og lengd bylgjunnar, sem fór um ísinn,
var um 3 m, og unnt var að greina ísþykkt með 0,5
m nákvæmni. Tækin voru notuð með góðum árangri
frá lokum sjöunda áratugar síðustu aldar við könnun á
þykkt gaddjökla á Grænlandi og á Suðurskautslandinu
(Bailey o. fl., 1964; Gudmandsen, 1969; Robin o. fl.,
1969; Evans og Smith, 1969; Robin, 1972).
Á annan áratug var hins vegar reynt að beita þess-
ari sömu tækni á þíðjökla, sem eru á bræðslumarki
og bræðsluvatn rennur um, en án árangurs. Lengi var
talið, að orsökin væri sú, að styrkur bylgjunnar dofn-
aði hratt á leið sinni í gegnum vatn í jöklinum. Því
var reynt að beina sem mestri orku í þröngan geisla
niður í jökulinn um stefnuvirk loftnet. Bylgjulengd-
in styttist, tíðnin hækkaði, jafnvel í 400 MHz (Good-
man, 1975; Watts o. fl., 1975). En árangur varð eng-
inn á þíðjöklum, aðeins óreglulegt krass barst neðan
úr jöklinum og kom fram á mælitækjum. Þá skal þess
getið, að jarðsjár (oft 120–180 MHz), sem mikið hafa
verið notaðar við könnun á jarðlögum nærri yfirborði,
hafa ekki nýst til rannsókna á þíðjöklum. Reyndar er
styrkur sendipúls þeirra minni en í tækjum, sem gerð
eru til þess að kanna jöklaþykkt. Þó nýtast þær vel til
þess að skrá þykkt vetrarsnævar á jöklum.
Það var svo ekki fyrr en um 1975, að R.D. Watts
og samstarfsmenn hans við bandarísku jarðfræði-
stofnunina (US Geological Survey) bentu á, að erf-
iðleikar við notkun rafsegulbylgna við þykktarmæl-
ingar á þíðjöklum væru ekki vegna þess, hve styrk-
ur rafsegulbylgna dofnaði hratt á leið um jökulinn,
heldur væri það vegna endurkasts orku bylgjunnar frá
122 JÖKULL No. 66, 2016