Heimsmynd - 01.03.1990, Blaðsíða 8

Þótt kjami allrar blaðamennsku sé frétta-
flutningur gegnir fjölmiðlun nútímans
viðameiri hlutverki en því að flytja fréttir.
Harðsoðnar fréttir af mikilvægum ákvörð-
unum, atburðum, slysum eða uppákomum
eru fastur liður en við bætist sú tegund
blaðamennsku sem kallar á túlkun og birt-
ist í lengri úttektum eða greinum. f*að er
sú blaðamennska sem einkennir tímarit og
hefur gert frá því að fyrstu alvöru tímaritin
litu dagsins ljós í Englandi á 18. öld. Með tilkomu
útvarps og sjónvarps á 20. öldinni hafa prentmiðlar í
auknum mæli færst frá harðsoðnu fréttunum sem
berast á öldum ljósvakans næstum samstundis til fólks og farið
út í að túlka, skýra og sundurgreina atburði líðandi stundar.
Prentmiðlar eru oft mun betur í stakk búnir að útskýra bak-
grunn mála en fréttamiðlar ljósvakans. Ljósmynd segir mörg
orð en ekkert kemur í stað pennans og góðs skríbents sem
túlkar atburði, menn og málefni.
Sú breyting sem orðið hefur á blaðamennsku frá því um
miðbik sjöunda áratugsins á meðal annars rætur að rekja til
þeirrar samkeppni sem ríkt hefur á milli dagblaða og tímarita
annars vegar og útvarps og sjónvarps hins vegar. Hér er um
að ræða muninn á blaðamennsku og fréttamennsku. Frétta-
maður notar segulband, hljóðnema og/eða myndavél þar sem
viðmælandi hans tjáir sig beint. Blaðamaður aflar upplýsinga
eftir margþættari leiðum, byggir upp grein á þeim margvíslegu
gögnum sem hann býr yfir, túlkar og kemst að niðurstöðu.
Hann segir ekki aðeins frá úrslitum einhverra kosninga heldur
skyggnist hann undir yfirborðið og greinir fyrirbærið. Þetta er
sú blaðamennska sem ástunduð er í Bretlandi, Bandaríkjun-
um, Frakklandi og Vestur-Þýskalandi. Þetta er lýðræðisleg
blaðamennska og á grunni hennar varð Watergatemálið upp-
lýst sem og ótal fleiri hneyksli stjómmálanna.
I alræðisríkjum er önnur blaða- og fréttamennska uppi á
teningnum. Þar eru blaðamenn flestir á launaskrá hins opin-
bera. Þeirra hlutverk er ekki eingöngu fréttaflutningur heldur
fyrst og fremst að halda þegnunum við efnið, minna þá á mik-
ilvægi ríkjandi hugmyndafræði og umfram allt að kveða niður
andóf.
í hvorn flokkinn skyldi nú blessað litla íslenska
lýðveldið falla, hið austur-evrópska kerfi opinbers
sannleika eða hina vestrænu aðferð gagnrýni, að-
halds og fijálsrar hugsunar?
Á íslandi eru flest dagblöð mjög háð ríkisstyrkj-
um og eiga því erfitt með að rækja hlutverk sitt sam-
kvæmt vestrænu fyrirmyndinni. Það er eðli valdhafa
hvar sem er að reyna með öllu móti að komast hjá
gagnrýni á gerðir sínar sem aftur undirstrikar mikil-
vægi þess að fjölmiðlar geti gagnrýnt þá. Hér er ríkj-
andi mikil viðkvæmni gagnvart allri opinberri um-
fjöllun og ekki bara af hálfu valdhafanna. Flestir
telja sig hafa rétt á því að stjórna hvernig um þá er
fjallað bæði í máli og myndum. Blaðamenn fá það oft á til-
finninguna að þeir séu ekkert annað en tæki fyrir aðra til að
tala inn á. Það er sjálfsagður hlutur að fólk fái staðfestingu á
því að hlutimir séu hafðir rétt eftir en þar á líka að setja
punktinn. Túlkun, uppsetning, innskot og almennt samhengi
er blaðamannsins.
Fjölmiðlar eiga líka að búa við aðhald. Innra aðhald fjöl-
miðils byggist á sterkri siðferðiskennd og sannleiksást. Það er
meira en öld síðan blaðamenn fóru að láta félagslega ábyrgð
sig einhveiju varða. Þróunin í hinum engilsaxneska heimi hef-
ur verið í þá átt að um leið og blöðin hafa slitið barnsskónum
og öðlast sterkan fjárhagsgrundvöll hafa þau rofið tengslin við
stjórnmálaflokka og hagsmunaaðila sem áður réðu ferðinni.
Blöðin fóru að fara í sínar eigin krossferðir í þeirri viðleitni að
ná til fleiri lesenda. Gula pressan er eitt afsprengi þeirrar þró-
unar og hefur kallað á sterk viðbrögð um hlutverk og ábyrgð
fjölmiðla. Um það hefur náðst nokkurn veginn hugmynda-
fræðileg samstaða hvað er réttmæt blaðamennska; í anda vís-
indanna er það sú blaðamennska sem leiðir til þess að við
stöndum aðeins nær sannleikanum og þar með lýðræðinu.
Það er erfiðara að segja sannleikann heldur en að þegja.
Það að þóknast valdhöfum getur gert lífið mun þægilegra. En
þau þægindi geta verið of dýru verði keypt.

FRAMLAG
sagnfræðingur fjallar í þessu
blaði um ættir Valtýs Stef-
ánssonar, fyrrum ritstjóra
Morgunblaðsins, og er það
ellefta greinin í flokknum Is-
lensk ættarsaga. I síðasta
blaði fjallaði hann um Gaut-
landaættina. Það skal tekið
fram að gefnu tilefni að
greinar Guðjóns eru ekki
tæmandi ættarskýrslur. Þess-
ar greinar eru fyrst og fremst
hugsaðar sem athyglisvert
lesefni þar sem um er að
ræða þjóðþekkta einstaklinga
sem sett hafa svip sinn á sam-
félagið. Hins vegar er sjálf-
sagt að koma á framfæri leið-
réttingum í blaðinu ef stað-
reyndavillur slæðast inn.
Fanný Ingvarsdóttir
bókmenntafræðingur, fyrrum
blaðamaður og menntaskóla-
kennari var drjúgan tíma átt-
unda áratugarins við nám í
Frakklandi. Hún var nýverið
á ferð í París og kannaði
listalífið þar fyrir HEIMS-
MYND. Hún tók viðtal við
franskan menningarforkólf,
Lise Didier-Moulonguet,
sem hefur staðið fyrir því að
franskir listamenn færðu
starfssvið sitt inn í framhalds-
skóla borgarinnar og veittu
ungum Parísarbúum betri
innsýn í líf listamanna og
störf.
Elísa Þorsteinsdóttir
hefur starfað á skrifstofu
HEIMSMYNDAR í Aðal-
stræti 4 í tæp tvö ár. Það er
þetta andlit sem mætir við-
skiptavinum okkar þegar þeir
inna greiðslu af hendi með
bros á vör.
8 HEIMSMYND