Heimsmynd - 01.03.1990, Blaðsíða 84

VERULEIKINN ER
ÓTRÚLEGRI
EN LEIKRIT
— Václav Havel á Islandi
egar miklir sögulegir viðburðir
verða og heimurinn fer loksins
að róta sér kemur atburðarás-
in okkur fyrir sjónir sem hin
mestu ólíkindi. Einkum ef
kyrrstaðan á undan hefur ver-
ið langvarandi. Atburðir síð-
ustu vikna og mánaða austur í
Evrópu eru af þessari tegund.
Atburðarásin hefur verið með
þeim hætti að minnir á ósenni-
legt og yfirdrifið leikrit. Ekk-
ert leikskáld kæmist upp með
að skapa aðra eins leikfléttu, vegna þess
að áhorfendur myndu ekki trúa henni.
Sú heimsmynd sem við höfðum vanist og
jafnan virtist óhagganleg er nú líkust öm-
urlegri leiksýningu sem við sáum í gær -
og nú eru aðrir tímar, nýtt leikrit og öllu
ánægjulegra komið á fjahr heimsins.
Hin dramatísku umskipti sem orðið
hafa í lífi tékkneska leikskáldsins
Václavs Havel eru í samræmi við at-
burðarásina í Austur-Evrópu. A örfáum
vikum flyst hann úr fangelsi í forsetaem-
bætti og það án blóðsúthellinga. „Þetta
er eins konar friðsæl bylting,“ skrifaði
hann Milan Kundera til Parísar í des-
ember og það reyndist rétt. Allt gerðist
þetta eins og óhjákvæmilegur hlutur.
Krafa fólksins var ákveðin og sterk og
kommúnistar lögðu niður völd með
spekt eftir máttvana tilburði til að láta
sem svo að engu yrði þokað.
ENDURBYGGING
Um þessar mundir er liðið rétt ár frá
því við í Þjóðleikhúsinu komum okkur
saman um að taka Endurbyggingu, nýj-
asta leikrit Václavs Havel, inn á verk-
efnaskrá. Þegar þær umræður áttu sér
stað óraði ekkert okkar fyrir því sem
koma skyldi. Áður höfðum við íhugað
alvarlega að taka leikritið Freistinguna
(Pokusení) frá 1985 til sýninga, enda
langt Uðið síðan Havel var á dagskrá hér
og ljóst orðið að seinni verk hans skipa
honum ótvírætt í hóp fremstu leikskálda
samtímans, en þegar Endurbygging kom
upp í hendur okkar var valið auðvelt.
Þar var komið ósýnt verk sem ekki að-
eins var óhemju vel skrifað heldur var
þama á ferð efni og umfjöllun sem okk-
ur þótti beinlínis eiga brýnt erindi nú við
þetta litla samfélag okkar norður í hafi.
Ekki vegna þess að í verkinu er fjallað
eftir ÁRNA IBSEN
um endurbyggingu gamalla húsa með
hefð og sögu, heldur vegna hinnar al-
mennu umræðu þar um hugsjónir, trún-
að og ábyrgð, og samábyrgð, um það
hvernig menn eigi að lifa heilir, hvernig
menn eigi að stjórna og umfram allt
hvernig menn geti farið að því að vera
heiðarlegir við það þrátt fyrir allt. Hitt
er svo einkar skemmtileg og afar ólík-
indaleg tilviljun að síðasta frumsýning
fyrir endurbyggingu Þjóðleikhússins
skuli heita Endurbygging, og jafnframt
hvernig þetta leikrit verður að sumu leyti
eins og beint framhald af allri umræð-
unni og deilunum um svalir og hallandi
gólf. Þarna koma ef til vill skýrt í ljós
þau gömlu sannindi að leikhús er míkró-
kosmos, smækkuð mynd af heiminum
sem við lifum í.
Vah verkefnisins fyrir Þjóðleikhúsið
fylgdi sú sjálfsagða hugmynd að bjóða
höfundinum til landsins til að vera við-
staddur sýningu. Havel sat í fangelsi þeg-
ar þetta var en það breytti engu: Honum
skyldi boðið samkvæmt hefð sem leikhús
í Evrópu höfðu komið á undanfarinn
áratug eða svo. Því frægð Havels og
frami héldu hlífiskildi yfir honum. Tekj-
ur hafði hann af sýningum verka sinna
erlendis og valdahafar voru stöðugt
áminntir um þá virðingu sem þessi mað-
ur naut utan heimalandsins. Stjómvöld
gátu gert honum afar erfitt fyrir, en líf
hans var ósnertanlegt. Þetta hefur leik-
húsfólk vitað og þessi boð til hans þjón-
uðu þeím tilgangi einum að minna stjórn
kommúnista á að hann ætti sér öfluga
málsvara í öðrum löndum. Svipað gerðu
rithöfundar víða um heim með sífelldum
áskorunum til þessara stjórnvalda um að
láta leikskáldið í friði og aflétta ritskoð-
uninni. íslenskir rithöfundar tóku einnig
þátt í þeim aðgerðum og samþykktu
áskoranir til tékkneskra stjómvalda, síð-
ast fyrir um það bil ári.
MEÐ SKÝLAUSAN TRÚNAÐ
AÐ VOPNI
Ef til vill var Havel alráðum stjórn-
völdum háskalegur fyrst og fremst vegna
þess að hann brá fyrir sig háði, kom
mönnum til að hlæja og sýndi fyrirkomu-
lagið í þjóðfélaginu sem glórulausan fár-
ánleika. Og ekki var nóg með að stjórn-
völd væru gerð fáránleg í augum Tékka
heldur voru leikrit þessa leikskálds farin
að berast út um heim og það þótti herr-
unum vitaskuld ekki gott. Valdhafarnir
gerðu sig þá enn fáránlegri og bannfærðu
höfundinn, en þar með var fáránleikinn
orðinn það hrikalegur að gamanið gat
ekki einu sinni talist grátt eins og það er
jafnan í leikritum Havels sjálfs. Aralangt
umsátur um einkalíf Havels fylgdi bann-
inu. Það voru verðir við hús hans sem
fylgdust með hverri hreyfingu og áttu til
að gera gestum hans erfitt að komast
leiðar sinnar ef hann sat ekki í fangelsi
og var að nafninu til frjáls sinna ferða.
En bannfæringin styrkti stöðu Havels er-
lendis, beindi enn frekari athygli að hon-
um og gerði leikskáldið þar með enn
háskalegra fyrir valdahafana.
84 HEIMSMYND