Morgunblaðið - 28.12.2019, Qupperneq 4

4 MORGUNBLAÐIÐ TÍMAMÓT 29.12. 2019
Frá miðju sumri 2018 hafa fleiri Íslendingar
haft neikvæðar en jákvæðar væntingar til
efnahagsmála. Óvissa er um þróun efnahags-
mála á næsta ári.
Gallup hefur frá mars 2001 mælt svonefnda
væntingavísitölu mánaðarlega. Einstaklingar
18 ára og eldri eru spurðir fimm spurninga:
Annars vegar um mat á núverandi efnahags-
aðstæðum og ástandi í atvinnumálum. Hins
vegar um væntingar til efnahagslífsins,
ástands í atvinnumálum og heildartekna heim-
ilisins eftir sex mánuði. Fjöldi svarenda í
hverri mælingu er 800 einstaklingar um allt
land. Ef vísitalan er yfir 100 stigum eru fleiri
jákvæðir en neikvæðir um horfurnar.
Vísbending um næstu fjárfestingar
Guðni Rafn Gunnarsson, sviðsstjóri hjá Gall-
up, segir að ef fólk er bjartsýnna um eigin hag
sé það líklegra til að auka neyslu, eins og til
dæmis að kaupa nýjan bíl eða skipta um eld-
húsinnréttingu. Af þessari ástæðu fylgist at-
vinnulífið vel með þróun vísitölunnar.
„Fyrsta gildi væntingavísitölunnar í mars
2001 var 108 en við tók svartsýni út árið 2001.
Vísitalan mældist svo yfir 100 stigum fram að
litlu kreppu 2006. Hún náði hæsta gildi í góð-
ærinu í maí 2007 (155 stig) en frá miðju ári
2007 fór að þykkna yfir. Hún náði botni í fyrstu
mælingu eftir hrun í nóvember 2008 (23 stig).
Síðan hefur verið stígandi í vísitölunni en hún
lækkaði aftur á árinu 2018 og hefur frá miðju
síðasta ári mælst undir 100 stigum. Í nýjustu
mælingu í nóvember hækkaði vísitalan um tæp
níu stig í 95,7 stig sem er 20 stigum hærra en á
sama tíma í fyrra. Þegar tímaserían er skoðuð
vekur athygli að vísitalan hefur tilhneigingu til
að hækka í aðdraganda og kringum alþingis-
kosningar,“ sagði Guðni Rafn
Af þessu má sjá að það skiptast á hæðir og
lægðir. En hvað skyldi skýra þær? Geta fáir
haft áhrif á væntingar svo margra?
Síðla árs aldamótaárið 2000 var mikil um-
ræða um að netbólan væri sprungin. Fylgdu í
kjölfarið fréttir af veikingu krónunnar, við-
skiptahalla og samdrætti á mörgum sviðum.
Kunnugleg stef í íslenskri niðursveiflu
Einstakt tækifæri í erfðavísindum
Árin á undan höfðu frumkvöðlar talað fyrir
tækifærum á Íslandi. Rætt var um að íslensk-
ar aðstæður fælu í sér einstakt tækifæri fyrir
Íslenska erfðagreiningu. Þá vakti starfsemi
OZ væntingar um að Íslendingar gætu notið
ávaxta farsíma- og netbyltingarinnar. Um leið
minntu Íslendingar sig reglulega á hátt hlut-
fall farsímanotenda í alþjóðlegu samhengi.
Við inngönguna í EES árið 1994 átti iðnaður
undir högg að sækja vegna harðnandi sam-
keppni og áhersla var lögð á nýsköpun.
Út frá henni spruttu alþjóðleg fyrirtæki á
borð við Össur og Marel sem nutu góðs af
fjölgun háskólamenntaðra Íslendinga.
Athafnamenn á borð við Kára Stefánsson og
Skúla Mogensen urðu áberandi og sköpuðu
áform þeirra væntingar í efnahagslífinu.
Næsti stóri áhrifavaldur var Kárahnjúka-
virkjun. Framkvæmdir við hana hófust í árs-
lok 2002 og höfðu þær víðtæk efnahagsáhrif.
Einstakt tækifæri í fjármálum
Haustið 2004 koma bankarnir inn á íbúða-
lánamarkaðinn og smátt og smátt skýtur hug-
myndin um alþjóðlega fjármálamiðstöð á Ís-
landi rótum. Forystumenn banka og herra
Ólafur Ragnar Grímsson, þá forseti Íslands,
töluðu upp miklar væntingar í þessa veru.
Taldi forsetinn einstaka eiginleika íslensku
þjóðarinnar skapa henni mikil sóknarfæri í
fjármálastarfsemi. Með bankahruninu 2008
urðu viðmiðaskipti í væntingum. Ólafur Ragn-
ar ræddi í Icesave-deilunni um hólmgöngu al-
þýðu gegn fjármálaöflunum og horft var til
ríkisvaldsins um aðgerðir, ekki síst til að
bregðast við skuldavanda heimila.
Þegar aðgerðir létu á sér standa birtist það í
falli væntingavísitölunnar haustið 2010 en þá
mótmæltu þúsundir Íslendinga meintu að-
gerðaleysi ríkisstjórnarinnar í þessum efnum.
Enginn boðberi betri tíðar
Urðu þá þau tíðindi að Jóhanna Sigurðardóttir
forsætisráðherra gaf Morgunblaðinu kost á
viðtali en hún hafði haldið sig til mjög til hlés
og falið Steingrími J. Sigfússyni fjármála-
ráðherra að ræða stöðu efnahagsmála við fjöl-
miðla. Í fyrsta sinn á öldinni áttu Íslendingar
sér ekki boðbera betri tíðar.
Nokkrum vikum síðar var gefinn út mikill
makrílkvóti sem aftur kann að hafa átt þátt í
að væntingavísitalan tók að rísa.
Árið 2011 fór erlendum ferðamönnum að
fjölga eftir eldgosið í Eyjafjallajökli árið áður.
Árið 2011 varð aftur hagvöxtur eftir tveggja
ára samdrátt og benti margt til að botninum
væri náð. Þegar vinstristjórnin fór frá völdum
vorið 2013 fór væntingavísitalan í fyrsta sinn
yfir 100 stig – fleiri töldu horfur jákvæðar en
neikvæðar í efnahagsmálum. Hafði þá fallið
dómur í Icesave-deilunni Íslandi í hag í byrjun
árs og naut Framsóknarflokkurinn þeirrar út-
komu er hann lofaði að leiðrétta íbúðalánin
vegna verðbólguskotsins í kjölfar hrunsins.
Íslendinga biði einstakt tækifæri til að rétta
hlut alþýðu manna eftir bankahrunið.
Með því urðu þeir Sigmundur Davíð Gunn-
laugsson og Bjarni Benediktsson leiðandi um
væntingar í efnahagsmálum sem náðu há-
marki með afnámi fjármagnshafta árið 2015.
Einstakt tækifæri í fluginu
Vísitalan náði svo hámarki í október 2016 en
ferðaútrásin stóð þá sem hæst. Þegar tekið var
að slá í bakseglin haustið 2018 ræddi fulltrúi
Isavia við Morgunblaðið um það einstaka tæki-
færi sem biði Íslendinga í fluginu. Ísland gæti
orðið miðstöð flugs í Norður-Atlantshafi.
Skúli Mogensen, stofnandi WOW air, átti
mikinn þátt í að byggja upp væntingar í ferða-
þjónustu sem virtist vera innistæða fyrir. Frið-
rik Pálsson, eigandi Hótels Rangár, orðaði
þetta e.t.v. best er hann sagði við Morgun-
blaðið að „þegar það vekur orðið athygli ef það
er ekki frétt af nýrri hótelbyggingu í Moggan-
um hvern dag ættu menn að staldra við“.
Lífróður WOW air haustið 2018 og fall fé-
lagsins síðasta vor eiga vafalítið þátt í að vænt-
ingavísitalan hefur gefið eftir að undanförnu.
Þúsundir hafa misst vinnuna í ferðaþjónustu.
Af þessari yfirreið má álykta að fáir ein-
staklingar geti haft mikil áhrif á væntingar á
Íslandi. Doktor í hagfræði sem blaðið ræddi
við segir þetta einmitt einkenni á Íslandi. Ís-
lendingar byggi enda ákvarðanatöku í efna-
hagsmálum á færri uppsprettum upplýsinga
en stórþjóðirnar. Þá verði slíkir aðilar hlut-
fallslega fyrirferðarmeiri í umræðunni en í
stærri löndum. Þegar vel gangi hjá frum-
herjunum skapi það sjálfseðjandi væntingar.
Almenningur vænti þess að þjóðarkakan
stækki og taki ákvörðun um fjárfestingar.
Hins vegar sé óvíst hver muni leiða vænt-
ingar næstu árin. Fiskeldi og útflutningur á
tækni með fjórðu iðnbyltingunni í sjávarútvegi
geti orðið aflvakar hagvaxtar á næstu árum.
Fjöldinn býr yfir vitneskju
Því er óvíst hvað gæti hreyft væntingavísitöl-
una. Nú endurspeglar hún ef til vill að Íslend-
ingar upplifa hvorki kreppu né góðæri.
Ef hagkerfið kólnar hins vegar meira gætu
orð og aðgerðir forystumanna ríkisstjórnar-
innar haft mikil áhrif á væntingarnar.
Í einni setningu má segja að litlu muni á því
hvort glasið sé álitið hálftómt eða hálffullt.
Lítið fer nú fyrir væntingamönnum.
Hagfræðingar taka mælingar af þessu tagi
alvarlega. Atburðir í efnahagsmálum hafi enda
áhrif á væntingar sem aftur hafi áhrif á hegð-
un neytenda og fyrirtækja í framtíðinni.
Hagfræðingur sem blaðið ræddi við benti á
að hugmyndir um stýringu væntinga hefðu
áhrif á nálgun seðlabanka í heiminum.
Fjöldinn byggi yfir vitneskju um stöðu efna-
hagsmála út frá fjölþættri reynslu sinni.
Lára Sif Christiansen fjallaði um væntinga-
vísitölu Gallup og gildi hennar til að spá um
þróun einkaneyslu í meistararitgerð í hag-
fræði við Háskóla Íslands sem birtist 2013.
Leiðbeinendur voru Ásgeir Jónsson, nú seðla-
bankastjóri, og Daði Már Kristófersson, pró-
fessor í hagfræði við Háskóla Íslands.
Lára Sif rifjaði upp að árið 1957 setti Milton
Friedman fram kenningu um varanlegar
tekjur „og sýndi fram á það að fólk ákvarði
neyslu sína út frá þeim væntingum sem það
gerir sér um framtíðartekjur“. Þá rifjaði Lára
Sif upp fyrri skrif Johns Maynards Keynes um
„að sveiflur í fjárfestingum og neyslu væru
háðar þáttum eins og væntingum, vöxtum og
„animal spirits““. Hann útskýrði „animal spir-
its“ sem einhvers konar tilfinningalega hvata
hjá neytendum sem hefðu áhrif á hagfræðilega
ákvarðanatöku. Taldi Lára Sif rannsókn sína
sýna fram á að væntingavísitalan væri í raun
leiðandi hagvísir fyrir einkaneyslu.
Með óvissuna í efnahagslífinu í huga er ekki
ólíklegt að íslenskur almenningur gangi inn í
nýja árið með varkárni í huga. Hann hefur að
undanförnu lesið fréttir um vaxandi atvinnu-
leysi og erfiðleika við að stofna flugfélög.
Gangi spár um hverfandi hagvöxt á komandi
ári eftir gætu fréttir næstu mánaða snúist um
aðhaldskröfu hjá hinu opinbera og varnarbar-
áttu til að viðhalda kaupmætti í kjölfar kjara-
samninga. Það gæti dempað væntingarnar.
Væntingavísitala Gallup frá mars 2001 til nóvember 2019 – mögulegir áhrifaþættir
160
140
120
100
80
60
40
20
MAÍ 2007 Vísitalan nær
sögulegu hámarki
APRÍL 2001
Netbólan
springur
DESEMBER 2002
Framkvæmdir
vegna Kára-
hnjúkavirkjunar
hefjast
ÁGÚST 2004
KB Banki kemur
inn á íbúðalánamark-
að, 100% íbúðalán
koma á markaðinn
fyrir áramót
DESEMBER 2005
Glitnir, Kaupþing og
Landsbankinn hafa
sótt um 14 milljarða
evra á erlenda
skuldabréfamarkaði
JÚLÍ 2006
Umræða um
litlu kreppu í
bankakerfi nu
DESEMBER 2013 Um 780 þúsund
erlendir ferðamenn koma til
landsins, eða um 44% fl eiri en
2011 – ferðaútrásin er hafi n
NÓVEMBER 2001
Krónan að veikjast,
mikill viðskipta-
halli, samdráttur
á mörgum sviðum
efnahagslífsins
APRÍL 2009 Fyrsta
hreina vinstri stjórnin
mynduð eftir
þingkosningar
JANÚAR 2009 Ríkis-
stjórnarsamstarfi
Sjálfstæðisfl okksins
og Samfylkingar slitið
OKTÓBER 2008
Efnahagshrunið
NÓVEMBER
2007
Kára-
hnjúka-
virkjun
gangsett
APRÍL 2006
Danske Bank sendir frá
sér svarta skýrslu um
stöðu íslensku bankanna
SEPTEMBER 2002 Gengi
hlutabréfa í deCODE fer
í fyrsta skipti undir tvo
bandaríkjadali
OKTÓBER 2010
Fjölmenn mót-
mæli á Austurvelli
vegna meints
aðgerðaleysis
vinstristjórnarinnar í húsnæðismálum
APRÍL 2010
Eldgos hefst
í Eyjafjalla-
jökli, fl ug -
umferð í
Evrópu
stöðvast NÓVEMBER 2014
Leiðréttingin kynnt
OKTÓBER
2016
WOW
air fl ytur 139% fl eiri farþega en í
október árið áður
NÓVEMBER
2019
Hagræðing
vegna
niður-
sveifl unnar
birtist í
uppsögnum
NÓVEMBER 2018
Mikil
um-
ræða
um vanda
WOW air
APRÍL 2016 Gengi
bréfa í Icelandair
Group nær
hámarki
Alþingis-
kosningar
Nú vantar væntingamenn
Þjóðarbúið hefur aldrei staðið betur og þjóðin aldrei verið ríkari. Samt hafa miklar væntingar enn á ný hjaðnað í niðursveiflu.
Fyrstu tvo áratugi aldarinnar höfðu frumkvöðlar mikil áhrif á væntingar. Líklegt er að á næstunni verði horft til stjórnvalda.
BALDUR ARNARSON
skrifar um efnahagsmál
og atvinnumarkaðinn í Morgunblaðinu.
Gangi spár um hverfandi hagvöxt á
komandi ári eftir gætu fréttir næstu
mánaða snúist um aðhaldskröfu hjá
hinu opinbera og varnarbaráttu til að viðhalda
kaupmætti í kjölfar kjarasamninga.
ÓVISSA ER UM ÞRÓUN EFNAHAGSMÁLA
’’